کتێبی فەلسەفەی ئاڤستا بنەمای دین و زمانەکانە-ئیبراھیم سورچی ئەسلی ناوەکان-بەشی یەکەم حەوا و ئادەم: ته‌وراتی جوله‌که‌، ئه‌فسانه‌ی سۆمه‌ری"ئاده‌با و ئه‌یا" ئاده‌م و هه‌وا، کردویه‌ته‌ راستیێک و بنه‌مایێک بۆ ئه‌و دینانه‌ی ناویان لێناون دینی ئاسمانی ! ئاده‌م: ئه‌و زاراوه‌يه‌ی هاوشێوه‌ى ئادبا(پاله‌وانى ئه‌فسانه‌ى ئادابا) له‌ ئەفسانەكانى سۆمەريدا، ئەفسانەكە چيروۆكى ئەدبا/ئادابا، مروۆڤى ئاقلمەند و زيرەك كە لە شارى ئەريدۆ ئەژيا-شارى(ئه‌يا) خواوەندى هۆشمەندى WISDOM خواوەندى ئاو، ئەوەى زانيارى ژيان پيشانى خەلك ئەدات، بةلاَم بەهۆى هەلەيێكى(ئه‌يا) وگۆێرايەلى كوێرانەى ئەدەبا كه‌ بوو بە هۆكارى ونكردنى مرۆڤ بۆ ژيانى نەمرى، ئەو نەمريەى خواوەند(ئانوَ) خواوەندى ئاسمان دەيويست بە ئادەميزاد ببەخشێت..هەروەها لە ئەفسانەکەدا ئەوها هاتوە كە ئينسانى ئەدەبا ئەوەى خواوەندى ئاسمان(ئانوَ) دروستى كردبوو تاكو حوكومرانى هەموو جیھانی پێ بكات، پێشتر ئەو ئەدەبا پاشاى شارى ئەريدۆ بوو بەلام رِۆژيك لە رِۆژان بە هۆى باو باهۆزێكى گەورەوە ، ئەدەبا كەشتيەكةى لێوەردەگەرێ و دەكەوێتة قولايي دەرياوە، ئەوەيش بوو بە هۆى ئەدەبا نفرەت لە (با) بكات، بۆيە با لە هەلكردن دەوەستێ و ئەمەيش دەبێتە هوكارى تۆرەو گرژبونی خواوەند(ئانوَ) لە ئەدبا و بريارئەدات ئەدبا لەناوبەرێت ، بەلام ئەدەبا بە هاوكارى(ئەيا) دەتوانێت بچيتە هوندور پيرۆزى مالى خواوەند(ئانوَ)، ئەمەيش وادەكات كە خواوەند(ئانوَ) لة كوشتنى ئەدەبا پاشگەزبێتەوە ، ئينجا بة هۆى ئاموژگاريێك لە لايەن(ئه‌يا)يەوە بۆ ئەدەبا كە نابيت ئەو خواردنەى(ئانوَ) ئەيداتێ بخوات گوايە ئەو خواردنە خۆراکی مەرگ و مردنة بەلام لە راستيدا ئەوە خۆراكى ژيانى نەمرى بوو كە ئەدەبا لە دەستى چو بخوات... ئەسلی ناوەکان-بەشی دووەم سام/شێم و سامیتیک: بەلکە لات سەیر بێت ئەگەر بلێین بونی دو کۆمەلە زمانی (سامی و ئاری) درۆیێکی ھەلبەستراوە، بەلکو داھێنانی ئەو درۆیە بە مەبەست کراوە لەلایەن کەسانێک کە بەرژەوەندی ئەوانی تیابووە ، دواتر خەلکی بروایان پێکردووە و وەک توتی ھەمان شتیان دوبارەو سەدبارە کردۆتەوە تا وای لێھاتووە شتەکە جێگیر بێت وەک چەند دیاردەیتر کە کەس ناتوانێ بەلکو ناشوێرن خۆیان لە قەراخی بدەن ، نمونەی پیرۆزی دین و ئایینەکان ، من بە تەواوی برواوە ئەمە ئەیلێم و لێشی پەشیمان نیم کە بە بەلگەوە ھیچ شتێک نییە بە ناوی سامی و سامیتیک لە مێژوی کۆنی مرۆڤایەتی ، لە ھیچ ئایەتێکی قورئاندا و لە ھیچ حەدیسێکی راستگۆی پێخەمبەراش باس لەو ناوانە نەکراوە ، ھەروەھا لە لایەن مێژونوسانیشەوە بگرە ھەر لە گەورە مێژونوسانەوە وەک (طەبەری) و (مەسعودی) و(ابن خەلدون) باس لە وە نەکراوە کە نوح سێ کوری ھەبوە بەلکو زاراوەی سام نەھاتوە نە بە کوری نوح یان ھەر کەسێکیتری بەندەی خودا، لە مێژوی گریک و رۆمانەکانیشدا بە ئاماژە بە کتێبی دکتۆر جەواد عەلی (المفصّل في تاريخ العرب قبل الإسلام ) باس لەو جۆرە بابەتانە نەکراوە ، ھەروەھا ھیچ دەقێکی دۆزراوەی بابلی و سۆمەری و دەقەکانی دواتر لە سۆریای کۆن وەک فینیشی و ئارامیک شتی لەبابەت سام و حام و یافت نەنوسراوە. ئەوەی ھەیە لە تۆراتی نوسراو کە سام کوری نوح بووە ، ئەمەش دیارە بە مەبەست کراوە ،وەک نمونەی ھەمو پێخەمبەران لە نەوەی ئەو بن و ناسناوی دینەکانیشیان بە دینی ئاسمانی ناو ببەن، نوسەری ئوستریایی (ئۆگست لۆدیک شلۆجێر) سالی 1781 بۆ یەکەم جار ناوەکەی لە تەورات وەرگرتوەو بەکاری ھێناوە وەک زاراوەیێک ، دواتر ھەر بە رێگای ئەوەوە و بە ھۆی کاریگەری میدیایی زایۆنسم و یەھودی زاراوەکە لە دنیای ئستادا جێگیر بوە وەک راستیێکی ثیۆلۆجی قەبولکراو پەزیراو کە ئستا بەرھەمێکە و قازانجی سیاسی لێی وەردەگیرێ.. هه‌ندێ وشه‌ی سه‌ره‌کی عه‌ره‌بی ھەن که‌ ئه‌سله‌ن وشه‌ی قاموسی کوردین وکراونه‌ته‌ عه‌ره‌بی کە ئەمەیش گەواھیێکە بۆ بە درۆ دەرخستنی بونی دو کۆمەلە زمانی سامیتیک و ئاریانی: به‌شی سێیەم- 1-(ابيض)، له‌ ئه‌سلی (ئابس>ابسو)-بابلی واته‌ ئاسمانی رۆژ، لە ئاڤستا دا (ئاپس) بە واته‌ی کۆی ئاو ھاتووە، دیاره‌ هێشتا زمانی کوردی کۆن تیپی(س)ی رێژه‌ کۆیه‌که‌ی ونی نه‌کردبو، نمونه‌ی پیرۆز(پروس) ،واته‌ زۆری و پربوون.... ئیستا زۆر وشەی زیندو لە زمانی کوردی سەردەم ھەن کە ھەر سەر بە ئەو رەگەزەن وەکە(بەز، بۆز،بەس)کە ھەمان سپی بون ئەبەخشن. 2-(ماء) له‌ ئه‌سلی (مه‌د/ماد) واته‌ ئاو، ئاویش نیشانه‌ی مێینه‌ بووه‌ له‌ زمانی کوردیدا(ماد/مه‌د/مێ)، گه‌واهی ئه‌سلی وشه‌که‌ش هه‌مزه‌که‌ی (ماء)ه‌ که‌ له‌ زمانی عه‌ره‌بیدا به‌ (د) ده‌خوێنرێته‌وه‌. 3-(غرب): له‌ ئه‌سلی یخربا-ی بابلی و خراپ-ی کوردییه‌وه‌ هاتووه‌، به‌لام خوراب واته‌ (خۆر+ئاب)، فه‌لسه‌فه‌ی ئاوابونی خۆر که‌ له‌ سه‌رده‌مه‌ کۆنه‌کان که‌ پێیان وابو که‌ رۆژ ئاواده‌بێت ئه‌چێته‌ ناو ئاو(رۆژ+ئاو).ئایه‌تێکی قورئانیش هه‌یه‌ له‌سه‌ر هه‌مان هه‌له‌ی زانستی رۆیشتووه‌. هه‌ندێ وشه‌ی سه‌ره‌کی عه‌ره‌بی ھەن که‌ ئه‌سله‌ن وشه‌ی قاموسی کوردین وکراونه‌ته‌ عه‌ره‌بی کە ئەمەیش گەواھیێکە بۆ بە درۆ دەرخستنی بونی دو کۆمەلە زمانی سامیتیک و ئاریانی: بەشی چوارەم: 4-(خیر):هه‌ر به‌ پێی ئه‌و بۆچونانه‌‌ که‌ له‌سه‌رده‌مه‌ هه‌ره‌کۆنه‌کان باوبوه‌ به‌وه‌ی رۆژهه‌لهاتن یا خۆرهه‌لات نیشانه‌ی خێرو باشی بوه‌ و خۆرئاوابون (خۆراب>خراب) به‌ خرابی و شه‌ردانراوه- شه‌ر/سه‌ر/زه‌ر، که‌ ئه‌م هه‌ر سێ زاراوه‌یه‌ له‌ یه‌‌ک ره‌گه‌زه‌وه‌ن و وشه‌کانی (زرو/شرو) به‌ واتای سه‌رۆک یا پادشا له‌ بابلی و کلدانی و ئاشوریدا هاتون ‌وه‌کو(شروکین = مه‌لیکی هه‌ق) - (شرو/زرو/سرو) لە ئەسلی جەمسەرێکی گەردون ، بۆیه‌ هه‌مو ئه‌و کرده‌ وسیفه‌تانه‌ی‌ ‌ له‌گه‌ل رۆژهه‌لاتن به‌دیارده‌که‌ون، بونه‌ته‌ ناو و زاراوه‌ بۆ زمانی کوردی به‌وه‌ی کورد گه‌لێکی رۆژپه‌رست بووه، دواتر گه‌لانیتر هاتوون و ئه‌و زاراوانه‌یان شێواندوه‌ به‌ ناوی(اشتقاق)بۆ زمانه‌کانیان بردوون. 5-(خراب) : له‌ ئاسلی خۆر+ئاب، به‌ واته‌ی ئاوابون یا مردنی خۆرو چونی خۆر بۆ ده‌ریای مه‌د(مات-ی عه‌ره‌بی و هندی به‌ مانای مردن)، هه‌ر لێره‌وه‌ وشه‌ی (مردن) له‌ قه‌دی(مور) دروستکراوه‌- مور لە زمانی فینشیدا بە واتای ئاوی تال ھاتووە(تار>تال)، یاخود ره‌نگی مۆری خۆراوا به‌ بۆچونی مردن وه‌رگیراوه..که‌ وشه‌ی (ماری)یش له‌ سه‌رده‌می بابلی به‌ مانای (غرب) هاتوه‌.‌ 6-(شرب)لە ئەسلی سرب و سەر ئاب، ئه‌م په‌یڤه‌ له‌ ئاوه‌ژۆکردنی په‌یڤی برشو/برشنو-ئاڤستایی به‌ هه‌مان مانا وه‌رگیراوه‌(شربx برش)- ئاوه‌ژۆکردنی وشه‌کان له‌ سه‌رده‌مه‌ هه‌ره‌ کۆنه‌کان دیارده‌یێکی باوبوه‌ ، نمونه‌ی (سه‌رxراس، نرمxمرن،فرxرف/ره‌فی،دژ/دسxسد/ضد....) ، به‌رشنو که‌ له‌ ئاڤستادا واتای لێواری ئاو یا لێواری روبار ئه‌دات، ئیستاکه‌ هه‌مان( به‌رشۆ)له‌ کورده‌واریدا ماوه‌ته‌وه‌ و به‌ هه‌مان واتا به‌کاردێت، دیاره‌ له‌ فه‌لسه‌فه‌ی ئاڤستایی وایان لێکداوه‌ته‌وه‌ که‌ خۆر له‌ ناو ئاودا هه‌لدێت و له‌ ناو ئاویشدا ئاواده‌بێته‌وه‌(رۆژاوا)، به‌و شێوه‌یه‌ هه‌مو ئه‌و سیفه‌تانه‌ی خۆر له‌ کرده‌ی هه‌لاتن و ئاوابونیدا له‌گه‌ل خۆیدا دروستی ده‌کات ، ئه‌و سیفه‌تانه‌ کراونه‌ته‌ ناو و زاراوه‌، بۆیه‌ له‌ هه‌مان په‌یڤی (برش/برشنو) ، وشه‌کانی-به‌رز،پیروز،به‌هروز، پیرس.....له‌ سیفه‌تی رۆژهه‌لاتی رۆچه‌/رۆژ وه‌رگیراون، هه‌مان وشه‌ چووه‌ته‌ ناو عه‌ره‌بیدا بووه‌ته‌ به‌ره‌که‌(برکه‌)، له‌ ئینگلیزیدا بووه‌ته‌ bless... 7- پێشتر باسی وشکانی(ابيض،ماء،غرب،خيرِ )مان کرد،که‌ ئه‌و وشانه‌ له‌ فه‌لسه‌فه‌ی ئاڤسایی بۆ شلۆڤه‌کردنی دیارده‌کانی گه‌ردون وه‌رگیراون، به‌ پێی هه‌مان فه‌لسه‌فه‌ لایه‌نی تاریکی گه‌ردون (سدبx بدس)به‌ ناوه‌ندی زانین و فێربونه‌وه‌ بۆ خۆرێکی نوێ دانراوه‌ ، واته‌ که‌ خۆر ئاوا ئه‌بێت ده‌چێته‌ ناو ده‌ریای(بدسه‌/بدکه‌/بتکه‌) له‌وێ له‌گوناهه‌کان پاکده‌بێته‌وه‌ و پر زانین ئه‌بێ ئینجا بۆ رۆژی دواتر هه‌لدێته‌وه‌ ، تیرەی عاره‌ب وەک زانا دەستوری پشنوتن سنجا بە نەوەی (په‌هله‌وی سامی) دادەنێ ، وشه‌ی (سه‌ده‌ب=سه‌ت ئاب/ئاو)یان کردویه‌ته‌(کتب/کتاب) ،له‌ فارسیشدا(سه‌واد) به‌ مانای خۆندن وخۆندنه‌وه‌ دێت.. هه‌ر به‌ بۆنه‌ی ئه‌وجێگه‌یه‌یش(سداب=ئاسمانی شه‌و، کە دواتر سدب بووەتە قتب/قطب) که‌ خۆر تیایا ده‌زێته‌وه‌، ئه‌و جێگه‌یه‌ لایه‌نی مێینه‌ی گه‌ردون/مه‌د/ماد) ده‌نوێنێت و لایه‌نی تریش به‌نێرینه‌ دانراوه‌                                                                                                                                             ئەسلی ناوەکان-بەشی پێنجەم ناوی (خودا) لە چی ھاتووە خودا/خوتا/کۆده‌/که‌ته‌/گه‌د: له‌ لایه‌نی سیمانتیکییه‌وه‌ ئه‌و زاراوانه‌ گشتیان له‌ یه‌ک سه‌رچاوه‌وه‌ هاتون . ئه‌ویش زاراوه‌ی (سوده‌/سوته‌/سه‌ته‌) که‌ له‌ ئه‌سلدا ناوی خواوه‌ندی کوتی/کوتیۆم بووه‌-خه‌لک و ھۆزەكانى زاگرۆس که‌ دواتر هه‌ندێک له‌وانه‌ بۆ خواروی دۆلی دوروبار کۆچیانکرد و له‌وێیش لە زەقورەکاندا ھەر خواووه‌ندی(سوتی)یان ئه‌په‌رست، به‌ پێی ئه‌وه‌ی له‌سه‌رده‌مه‌ هه‌ره‌کۆنه‌کانیش گه‌لان به‌ناوی خواه‌نده‌کانیان ناو ئه‌نران ، بۆیه‌ کوتی وگوتی واته‌ ئه‌و گه‌له‌ی خواوه‌نده‌که‌یان (سه‌ت/سوت/سود) بووه‌..هه‌روه‌کو ئاسوری خواوه‌نده‌که‌یان (اسور/اقور)بو بۆیه‌ ناوی خوانده‌که‌یان وه‌رگرت..زانای ئه‌مریکیش هارتسڤێلد ده‌لێت: سوتی،کوتی،کورتی،کوردی هه‌مویان یه‌ک مانا ده‌به‌خشن ! هه‌ر لێره‌شدا رونده‌بێته‌وه‌ که‌ ئه‌و گه‌لانه‌ی ئێستا زاراوه‌ی گه‌د (God) وه‌ک ناو به‌کاردێنن و گروپە زمانەوانییە (سەتوم/سنتومیەکان) بەکاردێنن ، نه‌ژادیان بۆ ئه‌م ناوچه‌یه‌ ده‌گه‌رێته‌وه‌ که‌ ئیستا کورد لێی نشته‌جێیه‌ .. ھر لێرەوەش دەردەکەێت کورد دایکی ئەو گەلانەیە کە ئەو ناوە بەکاردێنن !   ئەسلی ناوەکان-بەشی شەشەم زاراوەی شه‌یتان(شیطان) لە چی ھاتووە ...؟!! له‌وه‌ته‌ی مرۆڤ دروستبوە و درکی به‌خۆ و به‌ ده‌وروبه‌ری خۆی کردووه‌، لەم گەردونەدا هه‌ستی به‌ دوو هێزی سه‌ره‌کی و یه‌کسان به‌لام دژبه‌یه‌کتر کردوه‌، ئه‌ویش روناکی و تارکی بوە که‌ به‌هیمای باشی و خرابی ناوزەد کراون، مرۆڤیش ھەولیداوە لەو دو ھێزە تێبگات و لێشی ترساوە بۆیە بە خواوەندی داناون ، زۆرجاریش ئه‌و هه‌ردو هێزه‌ واته‌ روناکی (نور) به‌ نر/نێر وتاریکی و سیایی(سود/سوت) به‌ مێ(ست) لێکیانچواندوه‌، که‌ ئه‌وه‌ش له‌ زاراوه‌و تێرمی ناونراو بەسەر رۆناکی وتاریکیدا ره‌نگ ئه‌ده‌نه‌وه‌.. دیارە (سوت/سوتی) یەکێک لە دو خواوەندە مێینەی کۆنی ھۆزە زاکرۆسیەکان بوە کە لە دەقە مێژویەکاندا ناویان بە(انو سد)و(انو مد) ھاتوە ، کە رەگەزی ھەمان (کود/کودە/خودا/گەد) ئیستاکەیە . بە ھۆی زالبونی شۆرشی رۆناکی بە سەر تاریکییەوە ئەو زاراوەیە لە لایەن یەکتاپەرستەکان قیزاوەن بووە و بوە بە دژ (سد >ضد)، ھەروەکو (دێو/دیوس) کە لە ئەسلدا خواوەند بووە دواتر تا ئێستاش بە ھیمایێکی خرابە دادەنرێت ، بەلام ناوی (خودا) پیرۆزی خۆی لەدەست نەدا جۆری divine لاتینی و تا ئیستا کارایە .دوایی لە ھەمان زاراوەی(سد انو) ھۆزەیەکتاپەرستەکان بە بۆنەی زاراوەکە مانای جۆتپەرستی یا چەندتاپەرستی بەخۆیەوە ھەلدەگرێ ناوی (سەتان/شیتان)یان لێ وەرگرتوە ،بە گەواھی ئەوەی پێچەوانەکەکردنی زاراوەکە ھەمان شت دەگەیێنێت( سەد/سەت x تەس>تاوس) واتە (دس/دژ) یاخود دیوەکەیتری خواوەندی گوتی/کوتی/کوتیوم. له‌ لایه‌نی سیمانتیکیشه‌وه‌ وشه‌ی(شطن ) له‌زمانی عیبری به‌مانای دورویی و فریوکار دێت به‌لام هه‌مان وشه‌ له‌ زمانی عه‌ره‌بیدا به‌ مانای سوتان و شه‌وتین دێت ، کە سوتان و ئاگریش ئاوێتەی یەکترن و گوناھیش سوتانی لەدوایە یاخود گوناھی دەستوەردان یا لادان لە رێنمایەکانی خواوەندی روناکی (رۆژ/خۆر و ئاگری پیرۆز )که‌ دیاره‌ له‌ عه‌ره‌بیدا ماناکه‌ی له‌ زمانی کوردی قاشکراوە..لێره‌دا که‌ لایه‌نی تاریکی(شه‌و) به‌ر به‌ مێینه‌ که‌وتوه‌ واته‌ ژن به‌ هاوتای ساتان/شه‌یتان دانراوه‌ بۆیه‌ تادره‌نگانێکی سه‌رده‌می رۆمانیه‌کانیش ژن ئه‌که‌وتنه‌ به‌ر جۆره‌ها ئه‌شکه‌نجه‌ی ده‌رونی و جه‌سته‌یی ، بۆ نمونه‌ هه‌ر کاتێ ژن نه‌خۆش که‌وتبایه‌ به‌ بیانوی شێتبونی(شێت) لێیده‌درا بۆ ده‌رخستنی شه‌یتان له‌ جه‌سته‌یاندا.. هه‌ر لێره‌شدا که‌ مێینه‌ لایه‌نی تاریکی ده‌نوێنێ(شته‌کان له‌ تاریکیدا به‌دیارنین) مه‌فهومی خۆداپۆشین وبالاپۆشینیان به‌ فه‌رزو ئه‌رک بۆی دانراوه‌، به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ پیاو چۆن نوێنه‌رائه‌تی رۆناکی و رۆژ ده‌کات ،له‌ ده‌ستوری ئاینەکاندا هیچ شتی وه‌های بۆ ته‌رخان نه‌کراوه‌ ..! ئەسلی وشەکان ، بەشی ھەفتەم: پەیڤەکان(خراب/خراپ/غروب/غرب/غريب/قرب/قریب/قرپۆک/کرب.....)گشتیان لە وشەی لێکرداوی کوردی(خۆر+آب/ئاو/ئاڤ)وەرگیراون ، واتە کاتێ خۆر/رۆژ نزیکی ئاوابون دەبێ کە لەسەردەمە کۆنەکان ئەو دیاردەیە واتە ئاوابونی رۆژ بە شتێکی نامۆ(نەمانی خۆر) زانراوە و بە خەمھێنەر و خرابیش دانراوە ھەروەکو وشەی مرد/مردن-ی کوردیش لە قەدی (مر/مۆر) ھاتوە واتە رەنگی مۆری رۆژاوا .ھەمان فەلسەفەکەیش لە ناو بوچونە دینیەکان پەیرۆکراوە نمونەی ئایەتێک کە تا ئیستا زانا ئایینیەکان لە تەفسیرکرنی ناکۆک و ناتەبان.. (کاتێ گه‌یشته‌ جێگه‌ی ئاوابونی خۆر بینی له‌ ناو قورئاوێکدا ئاوا ده‌بێ- سوره‌تی کهف 86) به‌ بوچونی فه‌لسه‌فه‌ی ئاڤستایی و بابلیه‌کان به‌رله‌وه‌ی بزانن گه‌ردون پێکهاته‌که‌ی چۆن چۆنییه‌ ، پییان وابو ئاسمانی رۆژ(ابسو/ابس-کۆی ئاب/ئاو) ده‌ریاییکی شرینه‌ و ئاسمانی شه‌ویش (مد تاری-ئاوی تاریک/تار>تال)ده‌ریاییکی تال و تاریکه‌. ھەر درێژەپێدان بە بابەتی پێشتر ، ئێمە دەزانین تیپی(ل) تیپێکە و لە ئاڤستادا ئەو تیپە بونی نییە، دیارە ئەو تیپە لە تیپی (ر) دروستبووە، ھەر لێرەوەیش دەردەکەوێت زمانی ئاڤستا چەندە کۆن و دێرینە، باسی وشەی (خۆرئاب)مانکرد کە کراوەتە (غرب/غروب) دواتر بەبۆنەی سیفەتی جوانی خۆراوابون پاش گۆرینی ر> ل ، وشەی(خلاب) لێی قاشکراوە کە ئەم وشەیەش بەرامبەر (اصیل) رادەوەستێ نمونەی(شمس الاصیل)واتە خۆری لەسەر ئاوابون ، وشەی (اصیل/اصل)یش لە بنەرەتدا لە (عصر/ئاسەر/سەر/سور )و ئاثرھی ئاڤستاییەوە ھاتون واتە ھەر گەرانەوەیە بۆ خولانەوەی چەرخ و فەلەکی رۆژ لەبابەت دروستکردنی ناوو زاراوەکان. ئەسلی وشەکان/بەشی ھەشتەم شرين- تال: لە ئەفسانەى ئەفراندن(ئەفسانەى خەليقة)ى بابلى و سۆمەريدا كە ئەوانە ميراتگرى فەلسەفەکانى ئاڤستايين وەک مێژوناس پولسارا-یش دەلێ (ئەلفاباى سۆمەرى لە بەرگيراوى ئەلفاباى ئاڤستاييە)، ئەوانە ئاسمانى رِۆژیان بە دەرياى ئاوى شرين دانراوە ئاپس/ئابسو کە وەک پێشتر باسی لێوەکرا وشەی ئابسو لە وشەی ئاڤستایی ئاپس ھاتووە بە واتای کۆی ئاو/ئاپ دواتر وشکە بووەتە (ابیض) .وشەی کوردی(سرن-سرين-شرين) بە ھەمان شێوە لە ناوی دەریای ئاسمانی سەرەوە ھاتوە و وشەی تال-یش لە ناوی دەرياى ئاوى تال و سوێر(ئاسمانی شەو) ھاتوە(تار>تال). بە پێی نوسراوەکانی ئاڤستا، هەردوو ئاسمان كە يەك بە دواى ئەويترا دەخولێنەوە ياخود دەورە و گەرِى خۆيان هەيە، ئەم سورِانەوەيە بە دەورەى ئاو لەگەردووندا دادەنرێت، هەروەك هەموو شتێكيش گەرِ و خولگەى خۆى هەبوەو ھەیەتی بە پێى هەمان فەلسەفە وەك خۆرهەلات و خۆراوا/شەو و رۆژ-وەرزەکانی سال-بوون ومردنی زیندەوەران. بۆيە پەيڤى(سرین/شرين/شيرين)ى كوردى هەر لەو تێروانينە زرادشتی- بابليە هاتووە، پەيڤى تال-يش لە (تار-تارى)وە هاتووە ،دواتر هەرئەو(تار)ە كة نیشانەی رِەشێتييە، لە عارەبيدا بووەت (طحال) واتە(فاتە رِەشە). بەرامبەر پەيڤى(سيرين/شيرين)ى كورديش لە عارەبیدا (عذب/حلو)هەن كە هەردوووكيان دەکرێ لە ئةسلی كوردى رەنگی سپی-یەوە هاتبن. (اسب/سب/سپى)> عذب- لێرەدا ( آ )ی ئیسبات کراوەتە (ع)، ھەروەھا سب بەرەو صبح-يش رۆیشتووە، ئار/ئارو>حلو وەك رِەنگى سپی ئار/ئارد، ئاروو (كوتالى ئاروو) ئەسلی وشەکان/بەشی نۆیەم: پەیڤی قەلب/قەلپ(قلب).... ئێمە دەزانین تیپی(ل) تیپێکە و لە ئاڤستادا بونی نییە، دیارە ئەو تیپە لە تیپی (ر) دروستبووە، ھەر لێرەوەیش دەردەکەوێت زمانی ئاڤستا چەندە کۆن و دێرینە، بە پێی بوچونە ئەفسانەیەکان کە گەردون و مرۆڤ شێوەیان وەک یەکە ھەروەھا لە ئەوەی کە خۆر کاتێ ئاوادەبێ لە ناوەندی سووری خۆرب(خۆراب) قەلب دەبێ لە رۆژەوە بۆ شەو ، وشەی خورب لەلایەن ھەندێ تیرەو ھۆزی غەربەوە بەرەو قەلب براوە بە گەواھی وشەی قەلپ-کوردی ھەمان مانای خراب دەگەیەنێت ! تەماشای وشەی پەیوەندیدار وەکو خورپەی دل، غراب- لەرەنگی رەشی ئەو ناوەی بەسەردا براوە، خەریبی و نامۆیی-نەمانی رۆژ.....                     ئەسلی ناوەکان-بەشی دەھەم: ناوی ئاکرێ: لە سەردەمە ھەرە کۆنەکان ئاو وروبار و دیاردە سروشتەکانیتر وەکو زنجیرە چیاکان بە سنور و مەرز (ما+راس>مەرز=سنور)دادەنران، ناوی ئاکرێ-یش لە سيفەتى پێگەيشتنى دوو لا وەرگيراوە واتە -ئەسلی گەيشتنى بەرزايى بە دەشتەواييەوە، لە نوسینە سۆمەریەکاندا (کر/كور) بەواتەى چيا هاتووە،كە ئا-ى ئيسباتيش بۆى زياكراوە و بووەتە ئاكور/اکر وەك چۆن(تو/ئەتو)و(گر/ئاگر)و(بیت/اباد)و(رام/ئارام)و(ستێر/ئەستێر)و (سور>اسور)..ھەتا دوایی،ئێمەی کوردیش تا ئیستا بە بەرزاییەکان دەلێین( گر).. لە لێکدانەوەی فەلسەفە کۆنەکانیش جوگرافیا وەک وێنەێک لە وێنەی گەردون زانراوە واتە پێکگەیشتنی روناکی و تاریکی (لێکچواندنی تاریکی بە تارو تاریکی چیا و روناكیش بە والابون و روناکی دەشتایی) کە نێوان ھەردوکیانیش لە چەرخی گەردوندا رەنگی سورە-رِەنگى ئاگرە ،بۆیە ھەندێ لایەن بۆ ئەوە دەچن کە ئاکرێ لە وشەی ئاگر ھاتوە، ئاکر هەندێ لايەن بە پێی لەفزەکانیان كردويانە بە(عقر). مەبەستمان جوگرافیا رۆلێکی گەورەو سەرەکی ھەبوە لە دروستکردنی ناو و زاراوەکان، بۆ نمونە لە خۆراواى ئاكرێ مھەت ھەیە بە مھەتا غەریبان ناونراوە و ھەروەھا (خرپە و خەردس) دوو گوندن لە رۆژاوا/خۆراوا ی ئاکرێ ، ئەو دوو ناوەش لە ماناى غەرب(خوراب>خرب/خرپێ)و خوردس(خۆردژ-دژبونەوەو قەلب بونەوەی خۆرو ئاوابونی)، هەروەها لە خۆرهەلاتى ئاكرێ گوندى (باشقال)و(جونا) ھەن، كە ئەو دوو ناوەش یەکەمینیان لە (باز/باش خۆر یاخود جێگەی ھاتنەدەری خۆر)وەرگیراوە واتە رِوژهەلات- لە ناوچەی سلێمانی ئەو کەسانەی چاولەدەربن پێیان دەوترێ چاو باشقال.. !! وشەی(جونا)يش لە ناوى كون/کونە >جونە/جونا، وەک کونی جۆنی دان کوتان.. كە ئەو گوندە لە سەرەتادا بەشە سەرەكيەكەى لە ناو ئەشكەوت ودەرەشكەوتێكدا بوە بۆیە ئەو ناوەی بەسەردابراوە-لە سۆمەریدا ناوى سون هەر بە ماناى كون ھاتوە-(سون>كون)،کە پێیان وابوە مانگ و رۆژ/خۆر کە ھەلدێن لە کونێک دەردەکەون و بەرزدەبنەوە..! ئەسلی ناوەکان-بەشی یازدەھەم سەرچاوەی ئەم کۆمەلە ناوە (بصر، بزر/بەرزە، بوسەلێ، بوسێل، بجیل، باسەرە..) پێشتر باسی فەلسەفەی زمانمانکرد بە تایبەتی سستمی زمانی رەسەنی کوردی کە چۆن لە بەرھەمی خۆرپەرستنی ئەو گەلەوە فەرھەنگی زمانێک لە سیفەتگەلێکی پەرستراوەکەیان واتە قسەو وشەی زمانەکەیان لە کردە و ئاکاری ئەو خواوەندە داتاشیون . - بصر(ب+سەر):لە زمانى كورديشدا(بزر)واتە کە ئەستێرەكان كاتێ خۆرھەلاتن بزر دەبن، ديارە ئاسمانى شەو گرنگتربوە لە ئاسمانى رِۆژ كە چۆن ئاسمانى رِۆژ بەرەنگی شين(شينى=ماتەم) هاتووە وەك چۆن (تازى) لە تەوس- تاوس- تموس وەرگيرايە (گريان لەسەر رِۆژ لەناو سۆمەرى وحرانييەكاندا..تموس=تاوس) ، وەهاش شينى لەبەر بزربونى خواوەندەكان-ئەستێرەكان- ئەو ناوەی وەرگرتوە.. بصر=ديدە و بینینی شتەکان کاتی خۆرھەلاتن لە عەرەبيدا هەروەها پێچەوانەکەیشی وەك (بصير) واتە كۆرە و نابين، ئەو ناوە لە سيفەتى بزربونى خواوەندەكان دروستکراوە.. دیارە ئاوەوژۆکردنی وشەی بصر(بسرxرسب)،رسب واتە رەشاب/رەش+ئاب واتە دەریای شەو . وەک چۆن سوداب بو بە کتاب...ھەروەھا زۆر وشەی ھاو شێوە وەکو بشری/بەشارە ، واتە سیفەتی دەرکەوتنی رۆژ بۆ مرۆڤی سەردەمە کۆنەکان وەک بوشراو مزگینییک وابوە، دوریش نابینم ناوی بەسرا(بصره) لە سیفەتی کۆتای یا پێکگەیشتنی دو ئاو و وەرگیرابێت چۆن لەسەردەمە کۆنەکان ئاسمانی شەو بە دەریایێکی تاریکی (ماد تاری)و ئاسمانی رۆژ بە دەریای سپی (ئابس) دادەنران.. ھەروەھا ناوی شارۆچکەی( بجیل) لە سیفەتی بەرۆژییەوە وەرگیراوە بەتایبەت سەری سادە کە دەکەێتە ھنداوی شارۆچکەکە ھاو شێوەو ھاوواتای سوداب رادەوەستێ. ئەسلی ناوەکان-بەشی دوازدەھەم وشەی (درس، کتب): بە بوچونی فەلسەفە کۆنەکان و بەر لە ھەموشیانەوە بنەماکانی فەلسەفەی ئابستایی دەلێ، دەریای (بتس/بتک) جێگای فێربونی ھەمو زانستێکە و لەوێش ھەمو شتێک پاک دەبێ و نوژەندەبێتەوە ، بەرامبەر ئەوە لە فەلسەفەی تر وەکو فەلسەفەی بابلی مەبەست لەو دەریایە ئاوی تەواو یا ئاوی دوەم(تیامە)یە، کە ھەمان وەسفی بۆ کراوە، ئاوەژۆکردنی وشەی ئاڤستایی بتس/بتک دەبێتە (ستب/کتب) کە وەک عبد الرحمن بورینی ئەوەی ھەمو زمانەکان ئەیباتەوە سەر عەرەبی دەلێ لەسەردەمە کۆنەکان بۆ دەولەمەنکردنی زمان ئاوەژۆکردنی وشەکان شتێکی باوبوە. بۆیە (سدب) واتە سەت/سوت+ئاب واتە دەریای تاریکی (تارس>تاریک) یاخود وشەی (دەرس)لە تارس ھاتوە چۆن کتاب لە سودئاب-یش وەرگیراوە بە بۆنەی ئەوەوە لە سستمی داھێنانی زمانی کوردی کە فەلسەفەی ئاڤستایی بنەمایێتی ئەو جێگایە ناوەندی فێربون و دەرس بوە..گەلانیتریش سودیان لەو فەلسەفە وەرگرتووە و بەشالاو وشەو زاراوەی کوردی لەسەر رۆشنبیری خۆیانا تابوو کردووە! وشەی پەیوەندیدار (سواد) واتە نوسی و خۆندنەوە بە فارسی، ھەروەھا (دورە)ی خوندن و فێربون لە ئەسلی دەورەی ئابسودە/سوداب ئەسلی ناوەەکان-بەشی سیازدەھەم بە گوێرەی ئەم نوسینەی ویکیپیدیا سەرەرای ھەولی بێ وچانی زانایان تا ئیستا ھیچ لێکۆلینەوەی ئەرکەلۆژی و زمانەوانی بیرمەندانی فەلسەفەو مێژوو ھیچ لەمانە نەگەیشتونە ئەنجامێک لە ئەوەی یەکەم زمانی مرۆڤ کێ دروستیکردوە و کارەکە چۆن چۆنی بوە تەنانەت بێ ئومێدی ئەوانە وای لێکردون رایگەیینن کە ئەم جۆرە تویژینەوانە کارێکی بێ سودو نەزۆکە و ئاکامی نییە بۆیە لەسالی 1866 کۆمەلەی زمانەوانی پاریس بریاریدا ئەم جۆرە مناقەشاتانە رابگیرێت و قەدەخە بکرێت تاکو 1930 جارێکی تر ھەولی نوێ درا بەلام ھەر بێ سود بو تائیستاش ئەم جۆرە لێکۆلینانە قورسترین گرفت و كێشەی زانستە ..! ھەروەھا بە ھۆی لێکچویینی وشەو زاراوەی زمانە جیاجیای ئەم ناوچانە زۆر لە لێکۆلەوەرەکان ھەر یەک لە لای خۆیەوە وای بۆ ئەچن کە زمانی ئەوان یەکەم زمانە بووە مرۆڤ قسەی پێکردوە، بۆ نمونە د عەبد الرحمان بورینی پاش دیاریکردنی زیاتر لە ھەزارو پەنج سەد وشەی ھاوبەش لە نیوان زمانی عەرەبی و ئنگلیزیدا دەلێ ، زمانی عەرەبی سەرچاوەی ھەمو زمانەکانە و زمانی ئادەمیش زمانی عەرەبی بووە، لێرەدا ئەم جۆرە بوچونانە بەدەر لەوەی بیركردنەوەیێکی بێ لایەن نییە ھەروەھا بوچونێکی ساکارە و بەلگەی زانستی نایسەلمێنێ چۆن نەتەنھا زمانی عەرەبییە وشەی ھاوبەشی ھەبێت لەگەل زمانی ترا بەلکو زمانێک وەک زمانی کوردی ھەر پراوپرەو لە وشەی ھاوبەش لەگەل کۆمەلە زمانی تردا ، ئەمە خۆی لەخۆیدا بەلگەیێکە کە ھەمو زمانەکان لەسەردەمێکدا یەک زمانبووە و ئەو زمانەش زمانێکی ساکرو سانا بوە ، پاشان جگە لەوەی ئادەم باوکی مرۆڤایەتی نەبوە و ناشکرێت تاقە کەسێک زمانێک دروستبکات ، ئەوە جولەکە بون لە ئەفسانەیێکی سۆمەری ئەفسانەی ئادەم و ئیڤایان دروستکرد پاش ئەوەی بەرگێکی دینییان بەسەردا کێشا . بۆیە بۆچونی ئەوھا ناکرێ پشتی پێ ببەسترێ و جێگەی متمانەنین.. بەندە ئەمە دەھان سالە وێلی ئەم جۆرە لێکۆلینەوانەم تا گەیشتومە چەند سەرەداوێ لە وەی کە زمان بەھۆی سستمێک دروستبووە ئەویش سستمی خولانەوەی خۆر بووە کە مرۆڤی ئەم ناوچەیە بەتایبەتی باوەگەورەکانی کورد بە ھۆی پەرستنی خۆرەوە پێی وابوە خۆر زمان بۆ مرۆڤ ئەخولقێنێ و مرۆڤیش پێی پابەندبوەو وەک ھامورانیش وتویەتی-خۆر سەرچاوەی ھەمو شەریعەتێکە بۆیە ئەو سیفەتانەی خۆر لگەل ھەلھاتن و ئاوابونی، بەرزبونەوەی و نزمبونەوی، رۆناکی و تاریکبونی.. وەک لە ئاڤستاش ھاتوە تەواوکردنی خۆلگەکەی لەدەریای بوتسە/ بوتکە، ھەمو ئەو جولەو کردارانەی رۆژ بونەتە ناوو زاراوە بۆ مرۆڤ و بەھۆی لاسایی کردنەوەی خۆر توانیویەتی فەرھەنگێک بۆ خۆی لەو سستمە ھەلێنجێت و ژیانی رۆژانەی خۆی پێ ھەلسورێنێت. لێرەدا رەسەنی گەلی کوردمان بەدیاردەکەوێت کە چۆن کارێکی ئاستەمیش بوە ئەسلی کورد دیاربکرێت ئەویش بەئاسانی ولامەکەی ئەوەیە چونکە کورد ئەسلی مرۆ ڤایەتییە و کورد خاوەنی یەکەم سستمی داھێنانی زمانانە و گەواھیش ئەوەیە تەنیا ئێمە توانیمان بەدەر لە گەلانیتر ئەو سستمە کەشف بکەین وسرو نھێنیەکە ئاشکراکەین.. ئەسلی ناوەکان برایم سورچی-بەشی چواردەھەم ئاشکرایە مرۆڤی سەردەمی کۆن بیرکردنەوەی لەبارەی دیاردە جۆراوجۆرەکان جیاوازبوە لە ھی ئیستاکەی ھاوچەرخ بۆ نمونە لێکدانەوەکانی لەبابەت گەردون کە وای ھزردەکرد زەوی ناوەندی گەردونە و خۆرو ھەسارەکان بەدەوری ئەو دەخولێنەوە، تەنانەت ئەو شیکرنەوە ھەلەیە تا درەنگانێکی شارستانی گریکیش گۆرانی بەسەردا نەھاتووە ھەر باوبوە، ئەوەی گرنگ لەم باسەدا لێرەدا ئەوەیەو بەگوێرەی بوچونە دینیە فەلسەفیەکان کە دەلێت( خواوەند مرۆڤی لەسەر شێوەی خۆی دروستکەدووە) کەواتە دەبوایە رەنگدانەوەی ئەو بوچونانە بەسەر شێوەی مرۆڤ لەبەر چاو بگیرایە لەوانە ئەو ناونانەی لەسەر گەردون بونیان ھەبوە دەبوایە ھەمان ناوەکان بەسەر جەستەی مرۆڤیش ھەبونایە وەکو ناوەندی جەستەی مرۆڤ ھەمان ناولێنانی ھەبێت کە گەردون(خواوەند) ھەیەتی، واتە کە ناوەندی گەردون (ئەرزە/ئەردە) ، ھەمان ناو لەسەر دلی مرۆڤیش دانراوە(ئەرد>ھەرت)، دیارە ئەم بوچونانە لە خۆرایی نەھاتونە بەلکو ئەمە لە ئەنجامی پشتبەستن بە رژێمێکی زمانەوانی-دینی بوە بۆ داھینانی وشەو و قسەپێیکردنی مرۆڤ پەیرۆکراوە، ئینجا وشەگەلێکی وەک(ھەرد/ئەرد/ئەرز/ئەرس/ھەرت/ھارت) ھەروەھا (رۆژ/رۆجە/رەشە/راس/رەس xسەر)لە بنەرەتدا ناوی گەردون بونە دواتر بەسەر ئەندامی جەستەی مرۆڤ چەسپێنراون ، وشەکانیش بە تێپەربونی زەمەن لە گۆران و شێواندنێکی ھەمیشەییدابونە ، بۆ نمونە ھەمان وشەی (ارد/ارس) بەرەو (ھلک) چوە-لە کتێبی ژنە نوسەری شوێنەوارناسی ئەمریکی دروثی مەکای- مدن العراق القديمة، علم الھلک بە واتای(علم الارض)ھاتوە، نمونەی بەھیلاک چو واتە بەئەردداچو .ئینجا کە ئەرد/ئەرس وەک چەقی سورانەوەی خۆرو ھەسارەکان بەدەوری وێناکراوە بەھەمان شێوە دل وەک ناوەندی سورانەوەی خوێن ، لە رەنگی سوری ئاسۆی خۆر لێکچوێنراوە بە جێگەی دەور کردن و قەلب بونی خۆریش دانراوە-پێشتر وشەی(قەلب)مان شیکردبوەوە..! شتی لە ھەموی سەرنجراکێشتر ئەوەیە کە ھەسپێدەکرێ ھەمان ئەو ناوانەی بەسەر ئەندامی لەشی مرۆڤ سەپێنراون بۆ ناونانی جوگرافیای کۆن ناوچەکەیش بەکاربراون واتە خاکی میزۆپۆتامیا کۆن چۆن ناوەندی ئەو جوگرافیایە ولاتی کوردان بوە کە بەناوی (سەرد)ھاتوە، گەواھی ئەو ناولێنانەیش لە زمانی ئاڤستا وشەی (zrta) بە مانای دل ھاتوە، ھەمان وشە تا ئیستا ئێمـەی کورد بە (زار) بکاردێنین وەکو وشەی بێزار (بێ زار)واتە نابەدل یا حەزی لێنیە کە حەزیش لەدلەوە ھەلدەقولێ . بەدوریش نابێنم ناونانی ( البحر الاسود) تەرجەمەیێکی مانای دەریای رەش-ی کوردی بێت ،نمونەی وشەگەلێکی کوردی ستە رەش /ریشی / رێشمە کە پەیوەندیان بەسەرەوە ھەیە (رەسxسەر) ھەروەھا وشەی (روسیە)و(ئاراس)کە ئەو جێگانەش لەسەروی ولاتی کوردان ھەلدەکەون. دیسان وشەکانی عەرەبی(رد/دار/دورە/دوران)،(رەت/رەتبەنەوە/دەور>دل/دۆلاب) لە کوردیدا، (Tour / trip / turn, Red) لە ئنگلیزیدا ، ئەمانە بەشێکن لەو وشانەی دروستکراو لەو رژێمە زمانەوانیە کە لە بنەرەتدا بە سود وەرگرتن لە بوچونەکانی دینی کە لە کتێبی ئاڤستا ھاتون و لە دیاردەی خولانەوەی رۆژ وەرگیراون ئەسلی ناوەکان -15- وشەی(خۆش/خۆشە):Tasty/Delicious/Yummy/Good ئەم وشەیە کە بە مانای پەسەند و باش و چاک دێت،ئەوەی مەبەستمانە لێرەدا یەکێکە لە واتاکانی لە زمانی ئینگلیزیدا ئەویش وشەی good ە، لە ئینگلیزی کۆندا god .ھاورەسەنی لە ھۆلەندی goed، لە ئەلمانی gud، لە گۆثی( زمانە کۆنەکانی ئەوروپا)goda/gotha وەکو( "for God's sake, in God's name" bi guda. ). ئێمە پێشتر وشەی (خودا/خودێ/god)مان شیکردەوە کە لە سەرچاوەی ناوی خودای گەلانی گۆتی/کۆتی(سوتی/سوثی) ھاتوە ، خوداش کە ھەمو سیفەتەباشەکان بەخۆیەوە ھەلدەگرێ ، بۆیە وشەی( خۆشە)یش یەکێک لەسیفەتاکانێتی good ، واتە خۆش لە ناوە کۆنەنەی خودا(سۆث>گۆد/گۆث) پەرەی سەندوە ، بەو پێیەی تیپی(ث) بە تێپەربەنی زەمەن توشی شێواندن دێت واتە (ث) بەرەو(ش/ک/گ/خ)و(ت/د)دەچێت. ئەسلی ناوەکان -16- زمانی کوردی دو جورە فەرھەنگی دینی/زمانەوانی بە خۆیەوە ھەلدەگرێت: ئێمە زۆر جار باسمان لەوە کردوە کە لە دێر زەمانەوە دین و دینزاکان رۆلێکی گرنگ بەلکو سەرەکییان گیراوە لە دروستبونی زمان و فەرھەنگەکانی ، بە گوێرەی لێکولینەوەو توێژینەکانمان باوە گەورەکانی گەلی کورد پێشەنگ بونە لە دروستکرن و داھێنانی ئەوسستمە دینی/ فەرھەنگییەی زاراوە و ناوەکان لێی ھەلێنجاون، واتە دارشتنی وشەو ناوەکان کامیان باشە و کامیان خراپە بە پێی تێگەیشتنیان بۆ دیاردەی روناکی و تاریکی بوە..کە ئەوانیش پەیوەستن بە سروشتی رۆژو شەوو ھاوێن زستان و نێرینە و مێینەوە. لە سەرەتادا تێروانینیان ئەوھا بوە کە کێ لەوانە سودمەندترن بۆ مرۆڤزاد و مایەی پیرۆزین بۆ گەشکردن و ھەلکەوتنی ھەمیشەیی ژیان ، ئەوانە دەبێت لە پلەی پێشوتربن بۆ مرۆڤ ، کە دیارە ئەوانە مێینەیان بە ھۆی دیاردەی زاوزێیی واتە پیرۆزی لە مێینەدا، ئەویان بە کەلکتر داناوەو لە نێرینە و دوایی ھاتون پەرستویانە ئینجا بە لێکچواندنیان بە ئاسمانی تاریکی (شەو)ەوە کە ئەستێرەی زۆری تیایە وەک دایک و دایکە خواوەند سەیریان کردوە و پەیکەریان بۆ داتاشیون-داد ھیمای دادپەروەری مێینەی دایک، ،ھەروەھا لە سروشتیشدا تاریکی تەشبیە بە ئاوو تەری وشیداری زستانیان کردوە ، نمونەی وشەی مێ /ماد(ماء) لە ماد یاخود مات تاری (ناوی ئاسمانی شەو) وەرگیراوە، ھەروەھا نێر لە ناوی نور وەرگیراە کە وشەی نور پێچەوانەکردنی وشەی رون/روناھی/روناکی دێت(رونxنور) ..ناوی (ابيض/بيض)واتە سپی لە وشەی ئاڤستایی (ئابس/ئابسو) واتە کۆی ئاب/ئاڤ /ئاو وەرگیراوە، ئیستا ئێمەی کورد لەم وشەیەوە وشەگەلێکی وەک بەس،بەز، بەشک ،باش..بەکاردێنین. دواتر بە ھۆی گۆرانی تیپی (س) بۆ(ک) کە ئەمە شتێکی ئاساییە لەگەل ئەو تیپە، وشەکە بەرەو (بکی/بکاء)رۆیشتوە-ئاو یا رۆندکی چاو..!! لێرەدا ئەو دوو فەرھەنگە زمانەوانییە مەبەستمان لە وە نیە ئەوەی کە ناولێنراوە کومەلە زمانی سامیتیک وھیندۆئەوروپی بەلکو ئێمە باس لەو دوو فەرھەنگە دیینیە دەکەین کە بە ناوی دین و بوچونی جوتپەرستی و یەکتاپەرستی ناویان دەرکردوە چون ئەو ھەردو فەرھەنگە رۆلیان بینیوە لە شێوەگرتنی مانای وشەو زاراوەکان..كوردیش بەرلەوەی رێرەوی یەکتاپەرستی بگرێتەبەر، پێشتر خواندێکی سیفەت چەندایەتی ئەپەرست کە ئاکاری مێینەی ھەلدەگرت(سوت/سود>کوت>خۆد)، واتە (خدا/خودا) بەرلەوەی سیفەتێکی تاکانەو نێرینەیی وەرگرێت پێشتر بەر لە (اھورا) خواوەندێکی سیفەت مێینەبوە..وەک چۆن لەوسەردەمانەیش باوبوە ھوز و گەلان بە ناوی خواوەندەکانیان ناو ئەبرد، کوردیش ھەر بەناوی خواوەندەکەی ناوی دەرکرد (کوتی/گوتی/گوتیوم)، تاکو ئیستاکەش ئێمەی کورد کە ئاماژە بەخۆمان دەکەین راناوی (خۆد/خۆ) بەکاردێنین..بۆیە گەنجینەی زمانی کوردی ئەو ھەردو فەرھەنگە دیینیە دەگرێتە خۆی ، ھەرچەندە وشەگەلێکێ بێ ھەژمار لەو زمانە کوردییەی ئیستاکە ئێمە بەکاریدێنین دورکەوتونەتەوە و بونەتە فەرھەنگێک بۆ ئەو زمانانەی لەدوای زمان و فەرھەنگی کوردییوە ھاتون بەلام لە ئەسلدا ئەو وشانە زادەی رۆشنبیری ھۆزەکانی زاگرۆسی بونە ، بە ھۆی ھاتنی دین و بروای تاکپەرستی کە کورد لەوەش پێشەنگ بوە نمونەی دینی ميثرايى(میھرایی)و زرادەشتی ، ئەو وشانە لای کورد قیزاوەن و ناشرین بونە و بۆ ئەو تیرانە ماونەتەوە کە ھێشتا خواوەندێکی دیاری تاقانەیان نەبوە، بۆیە ئەو پەیڤ و زاراوانەش لە زمانەکەمان دابراون و بونەتە ملکی ئەوان وئەوان ھاتون بە شێوەی خۆیانیان لەفزکردوە لەھەر یەکێک لەو زاراوانەش جۆرەھا وشە بە مانای جیاجیا لێ وەرگیراون. ئەسلی ناوەکان -17- -نينوا/نينەوا Nineva/دوو/دوبا/توبا/نەینوک/لوبنان/لیبیا...... (نینوا) ئەم ناوە بۆ مێژويێكى زۆر كۆن دەگەرێتەوە، لە سەردەمى سۆمەرى ئاماژەی پێکراوە، ناوەكە لە ناوى خواوەندى نينا/انينواى/نینوم-كە خواوەندێکی ژن بوە(ژن سومبولى ئاو) بەرامبەر بە(آنو)ى سوبارتو دێت و(انينا)ى ولاتى كوتيوم و(نينى)ى ئەيالمان/حلوان، لە تەوراتيشدا نينوا بەو ناوچانە ووتراوە كە لە ســـفرى يونان(يونــس)دا باسى لێوەكراوە، يونانيش بەگوێرەی ژنە مێژوناسی ئەمریکی (دروثى مکای) واتەى ژمارە دوو دەبەخشێت، پەيڤى نينەوا پێچەوانەکردنەوەی ناوی(اونان-يونان)ە، رِەسەنى دروست بوونى وشەكەيش كورديێكى سافە(نين:كۆتايى و ئاو ) بە پێى هزرو فەلسەفەی ئاڤستایی، ئاو بە جێگەی سەر و دووايى ، واتە(هيچ/none)(1) ياخود(نينە) هاتوە كە زاراوەی نين، ناويێكیترى ئاوبوە یاخود ئاو بە كۆتايى و دەسپێكێكى نوێ دانراوە یا سنور و مەرز( سيفەتى رەنگی مۆر/مورس خۆراوا) (2). لە كورديدا وشەی (نين) بوەتە نەهنگ، ھەروەکو لە فارسيشدا ماهى لە (ماء-مايى) وەرگيراوە، ئەسلەكەیشى لەگەل ماسو(ئاو بە سۆمەرى) يەكتر دەگرنەوە..(3) لەگەل ماسى كوردى ماشو/ماسو کە لە سۆمەريدا بە جێگەى رِۆژاوابوون (كە رِۆژ/خۆر دەچێتە ناو ئاودا)دانراوە و وا زانراوە لە دوايى ئەو ئاوە هيچ شتێ نيە(نينە)، بۆيە نييە و نينە-ى كوردى لەوێ هاتوە هەروەكو رِۆژاوايش لە(رِۆژ+ئاو)يان خروب(غروب) لە(خۆر+آب/آو) هاتوون، نمونەی تر خلاس لە(خۆر+رەس)ھاتوە.ئینجا بەگوێرەی ئەوەی ھەر شتێک ناوی خۆی لەو شتە وەرئەگرێ کە لەتەکیا ئەژێت.. نينەوا يان نوئاڤا بە واتـــــەى جێگەى ئاو و روبار دێت كە هەر لە وێشەوە خاك و جێگەيێكى نوێ دەست پێدەكات بەو پێیەی روبار خاک دەکاتە دو کەرت یاخود وەک سنور و مەرز-ئەمبەرو ئەوبەری روبار... لە عەرەبيدا نين بوەتە(نون)واتە ماسى يا حوت كە ماسى و ئاڤ بێى يەكتر نابن، بۆيە ناوەکانیان لە يەكتر دروستكراون و وەرگيراون.. ئەگەر تەماشاى ناوەكانی نينوا و اونان بكەين، زياتر ئەم رِاستييە بۆمان ساخ دەبێتەوە وەكو چۆن ولاتى يونان لە جیھانی کۆندا ئەرزێكى نوێ بوە و لە دوايى دەرياچەى ئيجە دێت يان ئەردى دووەم(يونان) يا لەوێ ئەد/حەد(حد/حدود) و سەد(شەت)ە و كۆتايى و نوێ بونەوە. هەر پەیوەند بە ناوى نيناوا، ئێمە ناوى(لوبنان)يشمان هەيە کە لە ویکیپیدیا بە شێوەی دو برگە شیکراوەتەوە(لەب/لێو+نان/نون) Labanon ياخود ئەرزى لێوارى ئاو، ناوى (ليبيا)يش بە ھەمان شێوە لە ناوى لەب/لێو-ەوە هاتوە-لێوار. ديسان وشەی(نينك-عەينك-ئاوێنە) كە هەر هەمويان ل ناوو سیفەتی ئاو وەرگيراون، ئاو كە مرۆڤ خۆى تێرا دەبينێتەوە،(خوديك)یش واتە خۆى دەبينێتەوە..دواتر پەيڤى نين/نون بە هۆى بوونى سيفەتیتر نمونەی سيفەتى کۆتایی و دوايى، وشەى نينۆك لێى وەرگيراوە كە نەينوك/نينوك دەكەونە كۆتايى پەنجەكان واتە دوايى..لە كۆتاييشدا گردى نبى(يونس=يونان:دوو) ناوێكى ترى هەیە ئەويش(تل التوبە)(4) هەروەها(تل قونجەق)يش.. تۆبە واتە دوبا-ى ئاڤستايى، بەرامبەر دوو/توب-ى كوردى ئیستاکە، (بوابة أدد)یش لە نزيك نبى يونس هەر ئەو مانا دووانەييە دەدات. توب لە (دوبا) ئاڤســـتايى هاتووە چۆن هەر شتێك گەيشە لــوتكە توپێ-top دەســــورِێتەوەو یا دەگەرێتەوە ھەر لێرەوەش وشەی (توبە) لە دوبە/دوبا وەرگیراوە، لە کوردی خۆمانیش کە بە کەسێک دەلێین بۆ خۆت تۆبە بکا واتە بۆخۆ وەگەرێوە-فەلسەفەی پەیوەستبونی دین بە زمانەوە .. دیسان دوو( قونجەقى توركيش) بيرمان لە قۆنجى كورديمان دەهێنیتەوە( مل وسەر ئەستۆ ) كە مليش جێگەی بونە بە دوو لا، يان قونجى پەنجەكان كە پياو بە دوو پەنجە قونج لێدەدات(5) بە رِاستى هەموو ئەم ناوانە هەروا لە خۆراييەوە يەكتر ناگرنەوە لە ماناكانى ژمارە دوو/دوبا/توبا هەروا سيفەتى كۆتايى كە ھەندێکن لە سيفەتی خواوەندى ئاو، ئاو نیشانەی مێ(ماء<ماد/مەد) . نينا-يش خواوەندى ژن ناوێكى ترى ئاوبوە و خواوەنديش چەند سيفەتى هەبوە ئەوندە ناوى بەخشيوە، بۆيە ئێمەش ئەو ناوە خواوەنديانەی کە لە چەند سيفەتیتردا بە كارييان دێنين ئیستا ئەو ناوانە پەرت و بلاوبوونەتەوە و بونەتە بەشێك لە فەرهەنگى زمانەكەمان..بەلام ھەرھەمویان بۆ یەک سەرچاوەی ناولێنان دەگەرێنەوە ئەویش فەلسەفەی ئاڤستاییە بۆ شیکردنەوەی دیاردەکانی گەردون.! 1-دوماهى و چو نينە/تونينە يەك واتان، دوماهى واتە دوو ئاو(دو+ما)كە (ادوو/دوو/دودو)يش ناوەكانى ئاوى دوەمن(تیامە/تیامات)، چونينە/تونينە واتة (دوو+نين) كە لە پاش نيە و نين دەسپێكێكى نوێيە، هەر وەكو لەپاش ژمارە نۆ/نەھ دەبێتة دە. 2-لە سروشتیشدا ئەمە لەگەل وەرزی زستان یەکدەگرێتەوە، زستان ھیمای زاوزێ نوێبونەوەی زیندەوەران ، لە کوردەواری خۆماندا کە ژن بە کاتی پاش منالبوندا تێدەپەرێت دەلێن (ژنەکە لە زستانیدایە). 3-لەكوردى ئيستاكەدا(ميز) رێك لە گەل ئەو ناوەيە، ھەروەھا مەسینە-(وان)يش لە(انو) هاتوە، هەروەها (وانە) لە سەرووى موسل(مەسیلا)، لوبنان-يش واتە لێوارى ئاو(لەب+نون). 4- گۆری ھیچ پێخەمبەرێک لە ژێر گردی نبی ئونس/یونان دا نییە(کتێبی دروتی مکای/تاریخ مدن العراق القدیمە)، کە ئەمەش ئیسباتێکە لەئەوەی ناونانی ئەو جێگەیە بە ھۆی سیفەتی بونی روبار بوە نەک بەھۆی بونی پێخەمبەرێک لەو جێگەیەدا. 5-سەرچاوە مێژویەکان دەلێن شەتی دجڵە لە کاتی ھێرشی کوردە میدیەکان بۆ سەر نینوا رێچکەکەی لە جێگەی ئیستاکە نەبوە بەلکو لەبەردەم دیواری شێنەواری (بوابە ادد)بوە واتە گردی نبی یونس لەوبەری روبارەکەبوە، ھەر ئەمەش ھۆکاری ئەوە بوە بە ئاسانی دەستی بەسەردانەگیرێت ئەسلی ناوەکان-18- تیھنو، بەریشۆ، ھەستان، وەستان و east, west بە پێی ئەوەی خواوەندی(خۆر/رۆژ/رۆجە)سستمێکی رۆژانەو و سالانەی ھەبوەو ھەیەتی، ھەر ئەو سستمە دەبوایە مرۆڤی سەردەمی کۆن پەیرەوی بکردایە چۆن دەستورێکی خواوەندانەیە و پێوست بو مرۆڤزاد لێی لانەدابایە ، زمانی مرۆڤزادیش دەکەوێتە ناو چواچێوەیی ئەو بازنەیەی گوێرایەلی خواوەند. ھامورابی بابلی دەلێت(خۆر سەرچاوەی ھەمو شەریعەتێکە) ..کەوابو ھەر لەدێر زەمانەوە خۆر ئیلھامگەر و رێپیشاندەری مرۆڤ بوە بۆ چۆنیەتی ھەلسوراندنی ژیانی، ئەوەی مرۆڤ تائیستاش ئەیکات ھەر لاسایی کردنەوەی خۆرو رێبازەکەیەتی.. مرۆڤی سەردەمەکۆنەکان پێیان وابو خواوەنەکانیش وەک مرۆڤ وان زیندون و ھەر یەکێکیشیان رتبەی خۆیان ھەیەو ئەوانیش برسی و تینو دەبن، دەخۆن و دەخۆنەوەو دەخەون تەنانەت دەشمرن. خۆریش ئەوھا لەبەیانیدا ھەدەستنەوەو بۆ بەرێوەبردنی کاروباری خەلکا تاکو ئیوارە کە ماندو و تینو دەبێ رودەکاتە ئاو و دەریا، کە ئەم کردارانەی خواوەندی خۆرێش رەنگدانەوەیان بوەو ھەیەتی بە سەر وشەکاندا، نمونەی وشەی (تشەنۆ) ئاڤستایی کە ئیستاکە لە زمانی کوردیدا بوەتە(تیھنو)، ئەم تەشنو -یە لە بنەرەتدا ناوی ئەو خۆرەبوە کە لە زەردەپەرێی ئیواراندا دەبینرێ بە رەنگی مۆرو سورەوە وەک چۆن مرۆڤیش لە کاتی برسیبون و تینوبونیدا رەنگی سوور ھەلدەگەرێ ، ئەوھا سیفەتەکە لە رەنگی خۆر و ناوەکەی وەرگیراوە-(تا ئیستاش کوردی ئەزدی لە کاتی خۆراوابوندا کەمێ ئاو دەخۆنەوە وەک رێوشوێنێکی دینی لاساییکردنەوەی کاری خواوەند). ھەروەھا وشەی(بەرشنۆ/بەرشنوم)ی ئاڤستایی بە واتەی روبار ھاتوە ، ئێمە تاکو ئیستا (بەریشۆ) بۆ ئاوی کەندو روبار بەکاردێنین ! ھەر بەو شێوەیەش وشەی ھەستە-ی کوردی بەرامبەر east ی ئینگلیزی کە ھەردوکیان لە سیفەتی بەرزبونەوەی خۆر لە بەیانیاندا وەرگیراون، ھەوەھا وشەی وەستان و بوەستە بەرامبەر بە westواتە وەستان و راوەستانی خۆر لە بەرێوەبردنی کاروباری خەلک وەک خواوەندی ئەوان. ئەسلی ناوەکان -19- کورد نەوەی جن/جنۆکە/لەمەچێتر-ە من ئەو باسە لەلایەنی ئەتیمۆلۆجی شیئەکەمەوەو و بەم شێوەیە.. وەک لە تێستی کۆن(تەورات)دا ھاتوە کە کورد نەوەی مادایە/میدیاکان، کە وشەی ماد واتە (مێ/مێیینە)دەبەخشێت ، ھەروەھا وشەی کورد-ش ناوێکی مێینەیە چون کورد لەبەرەبەیانی مێیژوودا خواوەندێکی مێ-یان ئەپەرست کە ئەویش سوت/سەت/سوتی بوە ، دواتر بوەتە کوتی(جودی)-وشەگەلی خودە/خوتە/god ھەر لەوە ھاتون..خواوەندی مێینەیش ھیمای جوتە و کۆ لەخۆیەوە دەگرێت ، وەک نەریتیش گەلان بە سیفەتی خواوەندەکەیان دەناسران ،ئینجا ھەردو وشەی عەکسکراو (ثنxنث) کەبونەتە وشەی عەرەبی ، ھەمان وشە بەرەو (جن) چوە..لەزمانی کوردیدا ،(ژن)لە کورمانجیدا ،(جن) لەزازاکیدا ھەردوکیان بە مانای ژن دێن ، وشەی(جن/جنین) عەرەبیش ھەر لە ناوی (ثن) وەرگیراوە بە مانای دووانەو (دوگیانی)..بۆیە کە وتراوە کورد نەوی (جن)-ە، ئەمە لەلایەنی ئەتیمۆلۆجی زمانەوە راستە!   ئەسلی ناوەکان-20- چۆنیەتی داھێنانی ناوەکان: لێکدانەوەکانی سەردەمی کۆن لەبابەت گەردون کە وایان ھزردەکرد زەوی ناوەندی گەردونە و خۆرو ھەسارەکان بەدەوری ئەو دەخولێنەوە، تەنانەت ئەو شیکرنەوە ھەلەیە تا درەنگانێکی شارستانی گریکیش گۆرانی بەسەردا نەھاتبو و ھەر باوبوە، ئەوەی گرنگ لەم باسەدا لێرەدا ئەوەیەو بەگوێرەی بوچونە دینیە فەلسەفیەکان کە دەلێت( خواوەند مرۆڤی لەسەر شێوەی خۆی دروستکەدووە) کەواتە دەبوایە رەنگدانەوەی ئەو بوچونانە بەسەر شێوەی مرۆڤ لەبەر چاو بگیرایە لەوانە ئەو ناونانەی لەسەر گەردون بونیان ھەبوە دەبوایە ھەمان ناوەکان بەسەر جەستەی مرۆڤیش ھەبونایە وەکو ناوەندی جەستەی مرۆڤ ھەمان ناولێنانی ھەبێت کە گەردون(خواوەند) ھەیەتی، واتە کە ناوەندی گەردون (ئەرزە/ئەردە) ، ھەمان ناو لەسەر دلی مرۆڤیش دانراوە(ئەرد>ھەرت)، دیارە ئەم بوچونانە لە خۆرایی نەھاتونە بەلکو ئەمە لە ئەنجامی پشتبەستن بە رژێمێکی زمانەوانی-دینی بوە بۆ داھینانی وشەو و قسەپێیکردنی مرۆڤ پەیرۆکراوە، کە لە ئەسلدا ئەم فەلسەفەیە لە کۆنترین کتێبی دینی کە ئاڤستایە وەرگیراوە.. ئینجا وشەگەلێکی وەک(رد/ھەرد/ئەرد/ئەرز/ئەرس/ھەرت/ھارت)و پێچەوانەکردنی وشەکەش دەبێ بە(در>دل) ھەروەھا (رۆژ/رۆجە/رەشە/راس/رەس xسەر)لە بنەرەتدا ناوی گەردون بونە دواتر بەسەر ئەندامی جەستەی مرۆڤ چەسپێنراون ، وشەکانیش بە تێپەربونی زەمەن لە گۆران و شێواندنێکی ھەمیشەییدابونە ، بۆ نمونە ھەمان وشەی (ارد/ارس) بەرەو (ھلک) چوە-لە کتێبی ژنە نوسەری شوێنەوارناسی ئەمریکی دروثی مەکای- مدن العراق القديمة، علم الھلک بە واتای(علم الارض)ھاتوە، نمونەی بەھیلاک چو واتە بەئەردداچو .ئینجا کە ئەرد/ئەرس وەک چەقی سورانەوەی خۆرو ھەسارەکان بەدەوری وێناکراوە بەھەمان شێوە دل وەک ناوەندی سورانەوەی خوێن ، لە رەنگی سوری ئاسۆی خۆر لێکچوێنراوە بە جێگەی دەور کردن و قەلب بونی خۆریش دانراوە..! شتی لە ھەموی سەرنجراکێشتر ئەوەیە کە ھەسپێدەکرێ ھەمان ئەو ناوانەی بەسەر ئەندامی لەشی مرۆڤ سەپێنراون بۆ ناونانی جوگرافیای کۆن ناوچەکەیش بەکاربراون واتە خاکی میزۆپۆتامیا کۆن چۆن ناوەندی ئەو جوگرافیایە ولاتی کوردان بوە کە بەناوی (سەرد)ھاتوە، گەواھی ئەو ناولێنانەیش لە زمانی ئاڤستا وشەی (zrta) بە مانای دل ھاتوە، ھەمان وشە تا ئیستا ئێمـەی کورد بە (زار) بکاردێنین وەکو وشەی بێزار (بێ زار)واتە نابەدل یا حەزی لێنیە کە حەزیش لەدلەوە ھەلدەقولێ.. ھەر لێرەوەش دەردەکەوێت کە داھێنەر و خاوەنی ئەم سستمە زمانەوانییە ئەو ھۆزانە بوینە کە دانشتوانی ئەم ناوچەیەی ئیستا گەلی کورد لێی نشتەجێیە، چونکە ناوی کورد بە پێی لەبەرێکدانەوەی وشەکان لە کتێبی ئاڤستای پیرۆزدا بە واتەی ناوەند و دل دێت...! ھەروەھا ئەو سستمە دیینە/زمانەوانییە وەک لەچەند نمونەی پێشتر دەرمانخست رێک لەگەل وشەرونانی زمانەکەمان دەگونجێت. ئەسلئ ناوەکان-21- زاراوەکانی جنێو و ئیھانەکردن لە سیفەتی تاریکی و مێینەیی وەرگیراون ! لەوەتەی مرۆڤ دیاردەکانی سروشتی شیکردۆتەوە و ھەستی کردووە کە ھەر شتێک لەم گەردونەدا گەرو خۆلگەیێکی تایبەت بەخۆیەوە ھەیە لە بون و گەورەبون دواتر مردن، فەلسەفەی ئاڤێستایش ئەوھای لەبەرئێکیداوەتەوە و دەشلێت ھەمو شتێک لە دەریای بوتسە/بوتکە گەری خۆی تەواو دەکات ، ئەمەش گشت بونەوەرێک دەگرێتەوە ، بۆیە لەم شلۆڤەکارییەدا لێکچواندنێک کراوە کە گەردون و مرۆڤ شێوەیان لێکدەچێ یاخود ھەیکەلی ئینسان لە ھی گەردون(خواوەند) دەچێ، ئەمەش لەتێستی کۆن (تۆراە)بە زەقی باسکراوە ، کە گەردونیش بریتیە لە دو توخمی سەرەکی واتە تاریکی و روناکی ،مرۆڤیش لە دوو توخم پێکدێت ئەویش نێر(روناکی) و مێ/ماد(تاریکی) ، واتە ھەر لەبەراییدا و لەو سەردەمانەی شورشی یەکتاپەرستی(باوکایەتی) کە نوێنەرایەتی رۆناکی دەکات زالبو بەسەر چەندتاپەرستی(دایکێنی) ،لەو کاتەوەیش ژن و مێینە لایەنی خوارو و ژێرەوەی گەردون-تاریکی وەبەرەکەوت و لایەنی بەرز و سەرەوەیش-روناکی وەبەر پیاو و نێرینە کەوت ، بۆیە ئەو زاراوانەی جنێو دەردەبرن گشتیان بە پێی بوچونی دینی و ئەو دابەشکردنە میتافیزیکییە بۆ گەردون و مرۆڤ کە زاراوەکانی لایەنی ژێرەوە کراونەتە ناو و وشە بۆ فەرھەنگی مرۆڤایەتی بۆ نرخاندن و دوان، بۆ وەسفی خرابییش بەکارھێنراون، کەواتە ئەمە شتێکە وەک predetermination کراوە و چەسپاوە ئاستەمە بگۆردرێت و لەوەتەی سەردەمی زەردەشتیش پێشەنگی بۆ ئە سستمە دینی و جڤاکی کراوە..! نمونە: تەرەس(کۆی تاریکی تار+س)/دەيوس(دێزە=رەش)/ مطئ(مەد و مێینە)/نزة(نس =سێبەر و تاریکی)/نةحس(نس)/شةرموتة(سەرمود =سەرماد و سەرمێ)/دێل(در و تار)/دین(تەنی=رەنگی رەش)/شێت(سوت و ست)...... ئەسلی ناوەکان-22- وشە ئاڤستایی لەنێو ئەفسانەی سۆمەریدا لە ئەفسانەیێکی سۆمەریدا کە دواتر بابلیەکان بەم شێوەیە گواستویانەتەوە کە دەلێت(کاتێ ئاسمانی سەرەوە نوێبونەوەی نەبوو، لە ژێرەوەش زەمین ناوی نەبوو) دواتر دەلێت(کاتێ ئابسو-بونی یەکەم ،وەک باوکیان و تیامە وەک دایکیان ھەمویان تێکھەلاوبوون) .. بێ گومان وەکو پێشتر باسمان کرد ئەم ھەردوو ناوە ناوی ئاڤستایین ،(ئابس) واتە کۆی ئاب/ئاو ، ئەم ناوە بە ژمارە یەک ھاتوە و ناوی تیامە-یش بەژمارە دوەم چۆن ئاسمانی شەو و ئاسمانی رۆژ بەیەک ئاسمان دانەئەنرا بەلکو بە دوو دەریای ئاو دائەنران و یەکێکیان ھیمای نێرینە بوە و ئەوتریان مێینە واتە ئاسمانی یەکەم ئابسو/ئابکو/ئابقو -باوک و ئاسمانی دوەم -تیامە=دوەمە (دایک) ..ھەر لێرەشەوە وەک دەلیلێکی حاشاھەلنەگر ئاشکرادەبێ ئەو سستمەی زمان پێی دروستکراوە واتە پۆلینکردنی ئاسمان بە ژمارە یەک و دوو و لیکچواندنیان بە دایک و باوک یاخود مێینەو نێرینە ، ئەو سستمە لە ئەسلی فەلسەەفەی ئاڤستایی وەرگیراوە بە گەواھی ناوە کوردیەکانیان ، پێشتریش بەدەھان وشەی عیبری و سامیتیکمان(شێمی/شام =ئێوارە و خەرب و خوراب) دەرمانخستن کە سەرچاوەکانیان لە کوێوە ھاتوون..کە چۆن لە بنەرەتدا ئەو ناوانە زاراوەگەلێک بون لەسەر بازنەی خولانەوەی خۆر دانرابون دوایی بۆ جەستەی مرۆڤزاد بەکارھێنران ئینجا بە شێواندنی وشەکان یان بە پێچەوانە خۆندنەوەیان زمان پێ دەولەمەنددەکرا..نمونەی وشە پێچەوانەکراومان زۆر لەبەر دەستە وەکو(سر/رس، در/رد،مز/زم،فر/رف،نرم/مرن،ید/اد-دە=دەس،بس/سب،نور/رون... ئەمەش چەن وشەیێک کە چۆن شێوێنراون و بەرەو زمانی نوێ براون: ئابس-ئەبکی/بکی، سدب-قطب-دب،كانى(كائانو)-أنو-عين، نوبا(نوىَ)-نبى، خرب(خورآب)-غرب-قلب-قەلپ، سەر-شهر-شعر-شعار، ئاڤا-/ئاباد-حەواء-عبد/عباد، دۆن-دهن، جەم-جمع، خرد-خلد/خالد،دوم-دەهم-دم-تم-تمام، سوتم-ختم/ختام-قاتم، سپى-سبێ-صبح، رِەخ/رِوخ-رِوح-لاخ-لك، مەد/ما/مێ>مات-ماء، پرس-بركە-بريخا-، سور/سورم-زولم، دەھ-ديە، سرب-سراب-شرب، ئار/ئاروم-الە/الهم، خورس-خلاس، تارس-تاريخ، هەموو-عامە، خر-كل، نس-نفس، زن/ژن-جن، مير-أمير،گرِ/ئاگر-گەورە-كبر-كبير، دورب-تربە-ضرب، سب-حساب-صواب، دوو-عدو، شام(رِەخ)-شمال-شووم، رِەش-رِوس-رِاس-رِەئيس-رِيشە، نساء-نشوم، مور-مرِ-مهر، نارس-نورس(نەورۆز)-نار-نور- ئەسلی ناوەکان-23- روح: زۆر باس لە روح کراوە ، روح چیە.. وزەیە ، تێنە، ھێزە یا تەزوی کارەبایە ، لە چی جێگەیێکی گیانلەبەر جێگیرە ، گومانکردن لە ھەبون یا نەبونیەتی ، ئەمە پسیارێکن زۆر لێیکۆلراوەتەوە ، لە قورئانیش باس لێوەکراوە بەلام لەوێش بە بێ ولام ھێلراوەتەوە..من لێرەدا لە لایەنی ئەتیمۆلۆجی شیکرنەوەی بۆی ئەکەم ، ئینجا ئەگەر سەیری زۆربەی وشەکان بکەین بە گوێرەی گۆرانی تیپەکان بە درێژایی مێژو و لێڤسکردنی تیپەکان لە گەلێکێش بۆ گەلێکیترەوە دەگۆردرێ ، بۆیە زۆربەی تیپەکانی ئیستا بەکاردەھێنرێن سەرچاوەکانیان تیپێکیترە ، بۆ نمونە سەرچاوەی تیپی(ل) تیپی(ر)یە و لە کۆنترین کتێبی دینیشدا (ئاڤێستا) تیپی (ل) نەبوە ، ھەروەھا لە ھەمان ژێدەر چوار شێوەی تیپی(س) پیشان دراوە ، کە دیارە ئەو چوار شێوەیەی (س)لە تیپەکانی (ک-خ-ج-ح/ھ) خۆیان دەردەخەنەوە ، ھەر وشەیێکیش ھەلگری ئەم تیپانە بێت دەبێ بەم شێوەیە لە ئەسلکەیان بکۆلرێتەوە.. بۆیە وشەی(رح/رۆح/روح) سەرچاەکەی لە (رس/رەس/راس) ھاتوە و پێچەوانەکرنی وشەی (رس) یش دەبێ بە (سر)..ھەر ئەم ھۆیەشە (روح) بە سر و نھێنی دانراوە واتە لە زمانی عەرەبی (سر) و لەکوردیدا بوەتە (راز) کە ھەردوکیان مانای نھێنی دەبەخشن..پێدابرانی ئەم وشەیەش بەسەر (روح)دا لەوە ھاتوە چۆن مرۆڤ لە فەسلەجەی سەرx رەس تێنەگەیشتوە بۆیە مانایێکی نھێنی بەسەری دابراندوە ..لە ئاڤیستادا ناوی رۆح بە (ماشیە) ھاتوە، دەوترێ مەشی چو واتە روحی دەرچو.. سەیر ئەوەیە وشەی (مەشیا)ی کورمانجی و (مشی/مشیە)ی عەرەبی ھەمان مانای (روح) واتە برۆ/رۆیشتن دەدەن . لە زمانی ئینگلیزیشدا soul ھەر لە (سەر) ھاتوە..کەواتە شتێک بونی نییە بە شێوەی ئەوەی ناولێنراوە (رۆح) ، ئەوەی ھەیە ناوی (سەر و رەس)ە کراوەتە (روح و سۆل soul)..کە ئەمانەش لە بنەرەتتدا لێکچواندنی ھەیکەلی مرۆڤ بە گەردوونە ، یاخود سەر و راس لە ناوی خۆر/رۆجە/رۆژ/رۆز/سۆل وەرگیراوە.. ئەسلی ناوەکان-24- وشەی "کورد" ناوێکی مێینەیە: ئاشکرایە لەلایەنی زمانەوانی سیمانتیکییەوە ئەو ناوانەی بۆ گەلی کورد بەکارھێنراون یان راست بێژین کورد بۆ ناولێنانی خۆی ھەلبژاردون ، وەکو ناوی ماد/میدی/مەدای، کرد/کرت/سرد/سرت/خرد، سوتی/کوتی/ھوتی .. ئەو زاراوا نە جۆرە دەربرینێکن لە سیفەتی مێینەیی و سەردی ، یاخود ھەمان سیفەتگەلێک کە بۆ ئاماژەکردن بۆ ئاو(ماد>ماء)و لایەنی تاریک لە جوگرافیای کۆنی ناوچەکە واتە ولاتی دار و دارستان بەکاربراون ، کە خودی وشەی تار بەرەو دار چوە(تار>دار)، ھەروەکو (خشب) ئاڤستایی واتە شەو/شەڤ بەرەو(خشب،قصب)ی عەرەبی و (قەسپ=دار خورما)کوردی رۆیشتووە -دیارە ئەم دابەشکرنە و ناولێنانە لە دابەشکردنێکی مەزنتر وەرگیراون کە ئەویش ناوی خواوەندەکانی شەو و رۆژ بون واتە ھەردو خواوەندی زاگرۆسی کە لە سەردەمى سۆمەريشدا خواوندى(انو مد) و(انو سد) دوو خواوەندى بە رِەچلەك كوردستانى بوون و دەپەرێستران..! لە کۆتاییشدا چونکە ناوی کورد ناوێکی مێینەیە و مێینەیش لە دوایی ھاتنی دینی یەکتاپەرستی ھەمیشە بە جینسێکی خراپ و ھیمای تارێکی دانراوە، بۆیە ئەو وشانەی بۆ ناوی کورد بەکاردەھێنران ئەو ھۆزانەی لایەنگری یەکتاپەرستی بون زاراوەی تری ھیمای خرابی لە ناوەکانی کوردیان وەرگرتن وەکو (کرێت، غەلەت/غلطە،زەرەد، سارد..خەتا/خطأ) کە سەرئەنجام کورد خۆیشی ئەو وشانەی قەبول کردن و ئیتر ئەو و وشانەی نەناسینەوە... ! ماوە بلێین گەلی کورد کە تا ئیستا بە نەوەی ماد/مەد ، سوتی=کوتی دەناسرێ ، ھەر بە بۆنەی ئەو ھەردو خواوەندە (انو سد، انو مد)ناونراوە و تا ئیستایش ناسنامەکەیەتی ، ئەو بوچونەش ھەلەیە گوایە ھۆزەکانی ماد لە جێگایێکی ترەوە ھاتون بەلکو ئەوانە خەلکی رەسەنی ئێرە بونە بە گەواھی ھاتنی ناوی ئەو ھەردو خواوەندە کوردیانە پێکەوە و ھەر لە سەردەمی سۆمەریشەوە..! ئەسلی ناوەکان: -25- ئەو وشانەی وێکدادەچن بۆ یەک سەرچاوەی مۆرفۆلۆجی و فەلسەفەی زمانەوانی دەگەرێنەوە: زۆر جار دەبینین دوو وشە لە گەل یەکتر دێن و لە لایەنی زمانەوانییەوە یەک مانا یان مانای نزیک بە یەکتر دەبەخشن نمونەی زۆرمان لەبەر دەستە لەوانە(جاروبار، گورج وگۆل،شۆخ و شەنگ،فرت و فێل،توندوتۆل،رەنگ و رو، نەرم و نیان ،تارومار، تەفرو تونا.....)ئەمانە وشەگەلێکن ھەر یەکەیان بریتین لە دوو وشە بەلام بە یەک واتا..ئەم دیاردەیە وامان لێدەکات وەک دەولەمەندی بۆ زمان بتوانین ھەر یەک لەو دو وشە لێکردراوانە بەجیا بەکاربێنین کە تائیستا زۆرجاریش ئەم کارە بە سەرکەوتویی کراوە، بەلام لێرەدا مەبەستمان لەم نوسینە زیاتر لایەنێکیتری ئەم بابەتەیە ئەویش ئەوەی لە سەرەوە باسمان لێکرد واتە لەیەکچونی شێوەی وشەکان کە لە بنەرەتدا بۆ یەک سەرچاوەو فەلسەفەی زمانەوانی دەگەرێنەوە ، ئەمە نەک تەنھا بۆ زمان کوردی بەلکو بۆ زمانانیتریش دەگونجێت کە بۆ دروستبونی زمانەکانیان کەلکیان لە سستمی رۆژانەی خولانەوەی خۆر وەرگرتوە ..بۆ نمونە وشەگەلی عەرەبی(خسر،کسر، کوثر، خضر ،قصر،کسل،غسل...)و لە زمانی کوردیشدا(خازر،خەوسەر،خەسار،خشل،حەسار....) ، ئەم جۆرە وشانە زۆریتریش گشتیان لەو فەلسەفە کوردیەیە ھاتون کە خۆر(خواوەندی زیندویی سەردەمە کۆنەکان) ئاوادەبێ و دەگاتە سەر واتە (خۆر+سەر) یاخود بەدرێژایی رۆژ کە خۆر پاش ئەوەی راییکردنی کاروباری خەلکا بە ماندو بون(ماد+اند=مەند/ماندو) و تینووبون(تشنو/تھنو) دەگاتە سەر(سر>سەر) واتە ئاسۆی رۆژاوا ، رەنگی سور(سر>سور) ھەلدەگەرێ ،ئەو رەنگە سورەش نیشانەی تینوبون و ماندوبونیێتی..بۆیە ئەو وشانە گشتیان سەر بە یەک سەرچاوەو فەلسەفەی زمانەوانین بە گەواھی ئەوەی وشەکان رێک دەگونجێن لە گەل ئەو فەلسەفە دینی و زمانەوانییە کە ھۆزو گەلانی ئەم ناوچەیە لە کرداری رۆژانەیان پەیرەویان دەکرد و رفتایان بوە، بۆ نمونە شیکردنەوی ئەو ناوانە سەلمێنەری ئەو راستیانەن وەکو ناوبردنی (الخط الاخضر) بە (خط وسط )، ئەمە لەوەوە ھاتوە کە جێگەی خۆراوابون ھێلی وەسەتە لە نیوان شەو و رۆژدا-رۆناکی و تاریکی ، کە ئەو جێگەیەش بە ئاو زانراوە و ئاوییش ھەمیشە جێگەی سەوزو سەوزایی لەخۆیەوە دەگرێت ، بۆیە ئەم ناوە لە خۆسەر(خۆرسر) قاشکراوە، وشەکانی تریش بە ھەمان شێوە بەبۆنەی ئەو سیفەتانەی ئاو ھەیەتی ناویتریان لێدروستکردوە ، ھەروەھا خۆر لەبەر ئەوەی لەسەردەمە کۆنەکان پاش تەماشاکردنی کە لەسەر ئاوابونا بێت ، وایان ئەزانی ئاوابونی خەسارەتێکە و نزیکبونی مەردنێکە چۆن وشەی موردن/مردن-یش ھەر لە رەنگی مۆری خۆراوا وەرگیراوە ، لەسەر دەمی بابلیشدا وشەی مـور/امور بە واتای رۆژاوا ھاتوە ھەروەکو لەسەردەمی فینییشیدا (مور) واتای ئاوی تال (مر)دەیبەخشی، پێشتریش ئێمە وشەی (غرب/خرب) مان شییکردبوەوە کە ناوەکە لە (خۆر+ئاب/خۆراوا) وەرگیراوە ، ئەو سیفەتەی غەریبی و خەریبی لەگەل خۆیا دێنێت ، کە ئێمە بە نامۆیی ناودەبەین واتە نەمانی خۆر ..لەراستیدا بۆ شیکردنەوەی دیاردەکانی گەردون مرۆڤی کۆن پشتی بە بۆچونی ساکارانە بەستوە ئەوەی پێی دەلێن Low of causality واتە چۆن شتەکانی بینیوە ئەوھا شلۆڤەی بۆکردوە. لێرەدا دەبێ بلێین ئەو زمانەی ئێمە رۆژانە بەکاریدێنین ، زمانێکە لەسەر بنەماکانی ئەو فەلسەفە سەرەتایە نازانستیە لەبابەت شلۆڤەکردنی دیارردەکانی سروشت دروستکراوە ، تا ئیستایش بێ ئاگایانە ئێمە لەسەری ئەرۆین و پەیرەوی ئەکەین ..! ئەسلی ناوەکان-26- وشەی "کورد" ناوێکی مێینەیە: ئاشکرایە لەلایەنی زمانەوانی سیمانتیکییەوە ئەو ناوانەی بۆ گەلی کورد بەکارھێنراون یان راست بێژین کورد بۆ ناولێنانی خۆی ھەلبژاردون ، وەکو ناوی ماد/میدی/مەدای، کرد/کرت/سرد/سرت/خرد، سوتی/کوتی/ھوتی .. ئەو زاراوا نە جۆرە دەربرینێکن لە سیفەتی مێینەیی و سەردی ، یاخود ھەمان سیفەتگەلێک کە بۆ ئاماژەکردن بۆ ئاو(ماد>ماء)و لایەنی تاریک لە جوگرافیای کۆنی ناوچەکە واتە ولاتی دار و دارستان بەکاربراون ، کە خودی وشەی تار بەرەو دار چوە(تار>دار)، ھەروەکو (خشب) ئاڤستایی واتە شەو/شەڤ بەرەو(خشب،قصب)ی عەرەبی و (قەسپ=دار خورما)کوردی رۆیشتووە -دیارە ئەم دابەشکرنە و ناولێنانە لە دابەشکردنێکی مەزنتر وەرگیراون کە ئەویش ناوی خواوەندەکانی شەو و رۆژ بون واتە ھەردو خواوەندی زاگرۆسی کە لە سەردەمى سۆمەريشدا خواوندى(انو مد) و(انو سد) دوو خواوەندى بە رِەچلەك كوردستانى بوون و دەپەرێستران..! لە کۆتاییشدا چونکە ناوی کورد ناوێکی مێینەیە و مێینەیش لە دوایی ھاتنی دینی یەکتاپەرستی ھەمیشە بە جینسێکی خراپ و ھیمای تارێکی دانراوە، بۆیە ئەو وشانەی بۆ ناوی کورد بەکاردەھێنران ئەو ھۆزانەی لایەنگری یەکتاپەرستی بون زاراوەی تری ھیمای خرابی لە ناوەکانی کوردیان وەرگرتن وەکو (کرێت، غەلەت/غلطە،زەرەد، سارد..خەتا/خطأ) کە سەرئەنجام کورد خۆیشی ئەو وشانەی قەبول کردن و ئیتر ئەو و وشانەی نەناسینەوە... ! ماوە بلێین گەلی کورد کە تا ئیستا بە نەوەی ماد/مەد ، سوتی=کوتی دەناسرێ ، ھەر بە بۆنەی ئەو ھەردو خواوەندە (انو سد، انو مد)ناونراوە و تا ئیستایش ناسنامەکەیەتی ، ئەو بوچونەش ھەلەیە گوایە ھۆزەکانی ماد لە جێگایێکی ترەوە ھاتون بەلکو ئەوانە خەلکی رەسەنی ئێرە بونە بە گەواھی ھاتنی ناوی ئەو ھەردو خواوەندە کوردیانە پێکەوە و ھەر لە سەردەمی سۆمەریشەوە..! ئەسلی ناوەکان: -27- ئەو وشانەی وێکدادەچن بۆ یەک سەرچاوەی مۆرفۆلۆجی و فەلسەفەی زمانەوانی دەگەرێنەوە: زۆر جار دەبینین دوو وشە لە گەل یەکتر دێن و لە لایەنی زمانەوانییەوە یەک مانا یان مانای نزیک بەیەکتر دەبەخشن نمونەی زۆرمان لەبەر دەستە لەوانە(جاروبار، گورج وگۆل،شۆخ و شەنگ،فرت و فێل،توندوتۆل،رەنگ و رو، نەرم و نیان ،تارومار، تەفرو تونا.....)ئەمانە وشەگەلێکن ھەر یەکەیان بریتین لە دوو وشە بەلام بە یەک واتا..ئەم دیاردەیە وامان لێدەکات وەک دەولەمەندی بۆ زمان بتوانین ھەر یەک لەو دو وشە لێکردراوانە بەجیا بەکاربێنین کە تائیستا زۆرجاریش ئەم کارە بە سەرکەوتویی کراوە، بەلام لێرەدا مەبەستمان لەم نوسینە زیاتر لایەنێکیتری ئەم بابەتەیە ئەویش ئەوەی لە سەرەوە باسمان لێکرد واتە لەیەکچونی شێوەی وشەکان کە لە بنەرەتدا بۆ یەک سەرچاوەو فەلسەفەی زمانەوانی دەگەرێنەوە ، ئەمە نەک تەنھا بۆ زمان کوردی بەلکو بۆ زمانانیتریش دەگونجێت کە بۆ دروستبونی زمانەکانیان کەلکیان لە سستمی رۆژانەی خولانەوەی خۆر وەرگرتوە ..بۆ نمونە وشەگەلی عەرەبی(خسر،کسر، کوثر، خضر ،قصر،کسل،غسل...)و لە زمانی کوردیشدا(خازر،خەوسەر،خەسار،خشل،حەسار....) ، ئەم جۆرە وشانە زۆریتریش گشتیان لەو فەلسەفە کوردیەیە ھاتون کە خۆر(خواوەندی زیندویی سەردەمە کۆنەکان) ئاوادەبێ و دەگاتە سەر واتە (خۆر+سەر) یاخود بەدرێژایی رۆژ کە خۆر پاش ئەوەی راییکردنی کاروباری خەلکا بە ماندو بون(ماد+اند=مەند/ماندو) و تینووبون(تشنو/تھنو) دەگاتە سەر(سر>سەر) واتە ئاسۆی رۆژاوا ، رەنگی سور(سر>سور) ھەلدەگەرێ ،ئەو رەنگە سورەش نیشانەی تینوبون و ماندوبونیێتی..بۆیە ئەو وشانە گشتیان سەر بە یەک سەرچاوەو فەلسەفەی زمانەوانین بە گەواھی ئەوەی وشەکان رێک دەگونجێن لە گەل ئەو فەلسەفە دینی و زمانەوانییە کە ھۆزو گەلانی ئەم ناوچەیە لە کرداری رۆژانەیان پەیرەویان دەکرد و رفتایان بوە، بۆ نمونە شیکردنەوی ئەو ناوانە سەلمێنەری ئەو راستیانەن وەکو ناوبردنی (الخط الاخضر) بە (خط وسط )، ئەمە لەوەوە ھاتوە کە جێگەی خۆراوابون ھێلی وەسەتە لە نیوان شەو و رۆژدا-رۆناکی و تاریکی ، کە ئەو جێگەیەش بە ئاو زانراوە و ئاوییش ھەمیشە جێگەی سەوزو سەوزایی لەخۆیەوە دەگرێت ، بۆیە ئەم ناوە لە خۆسەر(خۆرسر) قاشکراوە، وشەکانی تریش بە ھەمان شێوە بەبۆنەی ئەو سیفەتانەی ئاو ھەیەتی ناویتریان لێدروستکردوە ، ھەروەھا خۆر لەبەر ئەوەی لەسەردەمە کۆنەکان پاش تەماشاکردنی کە لەسەر ئاوابونا بێت ، وایان ئەزانی ئاوابونی خەسارەتێکە و نزیکبونی مەردنێکە چۆن وشەی موردن/مردن-یش ھەر لە رەنگی مۆری خۆراوا وەرگیراوە ، لەسەر دەمی بابلیشدا وشەی مـور/امور بە واتای رۆژاوا ھاتوە ھەروەکو لەسەردەمی فینییشیدا (مور) واتای ئاوی تال (مر)دەیبەخشی، پێشتریش ئێمە وشەی (غرب/خرب) مان شییکردبوەوە کە ناوەکە لە (خۆر+ئاب/خۆراوا) وەرگیراوە ، ئەو سیفەتەی غەریبی و خەریبی لەگەل خۆیا دێنێت ، کە ئێمە بە نامۆیی ناودەبەین واتە نەمانی خۆر ..لەراستیدا بۆ شیکردنەوەی دیاردەکانی گەردون مرۆڤی کۆن پشتی بە بۆچونی ساکارانە بەستوە ئەوەی پێی دەلێن Low of causality واتە چۆن شتەکانی بینیوە ئەوھا شلۆڤەی بۆکردوە. لێرەدا دەبێ بلێین ئەو زمانەی ئێمە رۆژانە بەکاریدێنین ، زمانێکە لەسەر بنەماکانی ئەو فەلسەفە سەرەتایە نازانستیە لەبابەت شلۆڤەکردنی دیارردەکانی سروشت دروستکراوە ، تا ئیستایش بێ ئاگایانە ئێمە لەسەری ئەرۆین و پەیرەوی ئەکەین ..! ئەسلی ناوەکان -28- ناوەکانی (دیجلە و فرات): لە ئاڤستادا وشەى-فراتوم-بە يەكەم هاتووە، دیارە ناوى روبارى(فرات)يش هەر لەو بوچونە ھاتوە کە مرۆڤی کۆن بیری ھەر ئەوندە برکردوە ئەم جێگەیە یان جیھانی کۆن ھەر تەنیا ئەم دەڤەرەیە بە تايبةت دجلە/تيگرا/دقل/Tigris واتەى دوو روبار دەدات، (دووچلە) بە زمانی کوردی..ھەر لێرەوەش دەکرێ بوچونێک ھەلێنجین و ھزرێک سەرھەلدەدا کە( چێ بون خاوەنی ئەو ناو و ناولێنانە..!) ئەسلی ناوەکان-29- پەیڤەکانی (ساوا،زارۆ/زارۆک،سەرۆک): باپێت سەیر نەبێت کە ئەسلی بەرایی وشەی زارۆ/زارۆک،ساوا لە شوبھاندنی دەرکەوتنی خۆر لە ئاسۆی سەر (سەر/سور/زەر/زەرۆ ) ی رۆژھەلاتەوە قاشکراوە . واتە سیفەتی رۆژ لەو کاتەدا وەکو زارۆ تەماشاکراوە و لە کاتی نیوەرۆژیش لوتکەیەتی و ئیوارانیش بەرەو ئاو و ئاوخواردنەوەی دەروات(تشنو/تیھنۆ/تینو) ، ھەروەھا رۆژ سیفەتی سەرۆک-یشی ھەبوە بۆیە ناوی سەرۆک-یش ھەر لەوە ھاتوە ، لە سەردەمی بابلی و ئاشوری بە سەرۆکیان دەگوت (زەرۆ/شرو)..نمونەی (سرجون/سرگون =سەرۆکی ھەق) ھەروەھا (دورشرۆکین ) لەشەرقی نینەوا مانای ئاوایی رۆژھەلات دەدات کە لە ناوەکوردیەکەی وەرگیراوە(خۆرس ئاباد)، خودی وشەی عەرەبی (شرق) لە عەربی کۆندا بەواتەی خۆر دێت..وشەی ساوا-یش لە (سوێ/ھەسوێ/ئاسؤ) وەرگیراوە. ئەسلی ناوەکان-30- ازد: زاراوەی ئێزد/ئێسد Esd/Ezd ، لە سەردەمی ھۆریەکان وەک ناوی ئاسمان ھاتوە ، ھەمان وشە لەسەردەمی میدیا وەک ئەزاتا/یەزاتا ناوی خودا بوە..لەسەردەمە دێرینەکانیش ناوی ئاسمان وەک ناوی خودا-یش دەھات بۆیە ازد /یەزد، ازاتا/یەزاتا بە یەک مانا دێن..ھەردو وشەکەیش لە لایەنی ئەتیمۆلۆجی بۆ یەک ریشەی سیمانتیکی دەگەرێنەوە ئەویش ناوی خواوەندی سوت/سوتوم -ی گوتیەکانە کە ئەوانش جێگەی نشتەجێبونیان ھەمان جوگرافیای گەلی ھۆری بوە. ھەروەھا بەگوێرەی گەلان بەناوی خواوەندەکانیان ناو ئەنران بۆیە زۆر پێدەچێ گەلی ازدی/یەزیدی ئیستاکە نەوەی ھەمان ھۆزەکانی سەر بە ئەو خواوەندە(یەزاتا)ی ھۆری و سوتی/کوتی بن چۆن ھەمان ناویان ھەیە و لە ھەمان جێگەیش ئەژین..! ئەسلی ناوەکان-31- خۆر: بێ گومان شتێکی ئاساییە وشە و پەیڤ توشی گۆران و گۆرانکاری بێت لە زمانێک بۆ زمانێکیتر ، لە کاتێک بۆ کاتێکیتر و لە ناوچەیێ بۆ ناوچەیێکترەوە ، ئەمە ھەست پێی دەکرێت لە ھەر کات و شوێنێکا تەنانەت وشەکان توشی شێواندنی ھەمەلایەنە ئەبن لە روبەرێکی تەسکیشدا وەکو گوندێک بۆ گونێدێکیتر ..وشەی خۆر-یش یەکێکە لەو وشانەی بە بەرفراوانی توشی شێواندن ھاتوە ، ئەم وشەیە کە سەرچاوەکەی وشەی(سورxروس/روز/روژ )ە و ناوێکە لە ناوەکانی چاوی رۆژ/خۆر لە کاتی ئاوابونی-کاتێ گۆرانی شێوەکەی(خۆر>گۆر،غیر) ، دیارە خواوەندە کۆنەکان لە چەشنی رۆژ و مانگ و ئەستێرەکان ھەر یەکە و ژمارەیێکی زۆری ناویان ھەبوە ، ئەویش بە گوێرەی ئەو سیفەتانەی خواوەند ھەیەتی بۆ نمونە لەسەردەمی سۆمەریدا ھەندێ خواوەند پەنجا ناوی ھەبوە و ھەندێکیتریان ژمارەیکی زیاتر..! ناوی خۆر لە زمانی ھندیدا ھەر بە شێوەی سوریا ماوەتەوە و لە ھەنێ زمانەکانی ولاتە ئەوروپییەکان بوەتە(سول/سولیا) ، بە ھۆی ئەو جێکەیەی کە سۆر/سۆل لێیەتی وشەی(خوار/خوارو)لێیوەرگیراوە وەک جەمسەرێکیش بۆ ئاسمان واتە ئاسۆی خوارەوە و بنی ئاسمان ، کورد ناوی پێلاوی لێوەرگرتوە(سۆل/سۆلک) چۆن ئەویش لە خوارەوەیە ، ئینجا خۆر بە ھۆی تیبینیکردنیان لە سەردەمەکۆنەکانا کە خۆر ئاوادەبێت دەچێتە ناو ئاودا(دەریا)، بۆیە ناو و وشەگەلی لێکدراو خۆراوا/رۆژاوا، خۆراب (خۆر+ئاب)،غرب،خراب.. ھەر لە وێوە ھاتون و تا ئیستاش ئێمە بەکاری دێینین، دواتر بەھۆی نقومبونی خۆر لەناو ئاودا، ئاویش ناوی خۆری وەرگرتوە ، ئیستا زۆر بەندەر و لێواری ئاو بە تایبەت لە کەنداوا ھەن ھەلگری ناوی (خۆر)ن، نمونەیتری ناو وەرگرتن لەو شوێنەی کە ئەو شتە تیایەتی ناوی (ماسی و ماھی ) کە ھەردوکیان ناوی ئاون ،ھەمان بوچون لەگەل (سمک/سمکە)ی عەرەبی لە (شمکا) –ناوی خۆری رۆژاوا لە سەردەمی ھۆریدا . کە ئیمە ئیستاکە بە (نعل)دەلێین (شمک) وەک چۆن بە ناوی(سۆل/سۆلک) لە (سۆل-ناوی خۆر)مان وەرگرت. دیارە ناونانی چاوی رۆژ بە (خۆر) بۆ سەردەمە زۆر کۆن دەگەرێتەوە -سەردەمی ئۆبێد یاخود بەر لەسەردەمی سۆمەری وەک ھاری ساکز باسی لێوە دەکات کە سەردەمێک بوە شارستانی ئاریانی لە دۆلی دوروبار تێیدا بالادەست بوە، ئینجا بەبۆنەی رەنگی سوری خۆرەوە ،وشەی گر/اگر -ی لێوەرگیراوە کە دواتر لە سۆمەریدا تیپێکی ناوبریان بۆ زیادکردوە و بوەتە (خبر/گبر)وەکو نمونەی تل>تپل(پەنجە)،دۆل/دەھۆل>تبل، لە بابلیدا گبر بوەتە گیبل (خواوەندی ئاگر)..ھەر لەبەر ئەوەی وشەی خۆر ناوی ئاویش بوە..ناوی روبارەکانی کوردستان (خابر/خابور/گبێل.گۆمل)یش لێی قاشکراون..بە کورتی خۆر لەو جێگەیەدا چەند سیفەتی ھەبوە ئەوندە ناوی لێوەرگیراوە..! ئەسلی ناوەکان-32- کەھرەب: پێشتر باسی ئەوەمان کرد کە خواندە کەڤنارەکان ھەر یەکە و ژمارەییکی ناویان ھەبوە کە ھەندێکیان شەست یان ھەشتا ناویان ھەبوە ئەویش بە گوێرەی ئەو سیفەتانەی کە ھەیانبوە بەو پێیەی ژمارەی ناویان دەر ئەکرد ، بێ گومان خواوەندی ھەرەسەرەکیش خۆر ھەلگری ژمارەییکی زۆرترین ناوبوە ، ئەو بوچونانەی زۆری ناوەکانی خواوەند تەنات لە سیفەتی (اللە) خواوەندی ئیستایش بە زەقی ماوەتەوە بەوەی کە دەلێن خودا ھەزار و یەک ناوی ھەیە ، وشەی لێکدراو سرب(سەر+ئاب)کە دواتر بە گۆرینی تیپ بە فۆنیم وشەکە بەرەو (شرب/کرب/کرپ/خرب/غرب..)چوە کە ھی دوەمینیان بەرەو پەیڤی(کھرب) رۆیشتوە ، وەك چۆن سرب-كرب-كەهرەب كە ئاوەژوكردنى سرب دەبێتە (برس) و ئەو برس-ەش بەرەو(برق) براوە -ھەمان واتای کارەب، چۆن هێلى ئاسۆ وەک پێیگەیشتنی سەردی شەو و گەرمی رۆژ کاتی خۆرھەلاتن یا ئاوابونی وەكو شۆرتێك يا روناكيێك لە شێوەی كارەبا ، يان ئەوها تێگەيشتوون خۆی پیشان ئەدات..وشەى كهرەب هەمواتەى(برق) ديَت لە فارسيدا، بەلاَم لە كورديدا بە ھۆی رەسەنایەتی زمانی کوردیمان بە هەمان واتا ئەسليەكەى ماوەتەوە و تا ئيستاش(بروسى-بروسك)..شایانی باسە وشەی (بروسی ) بە مانای ژان و ئێشێکی کت و پریش دێت، وشەی برس/ برذ لە ئینگلیزیدا بە شێوەی(birth) خۆی دەردەخاتەوە واتە بونی رۆژێکی نوێ کە دواتر ئەو (برذ) بۆ لە دایکبونی منالیش بەکار ھینراوە ..ھەر لێرەوەش ھاوشێوەیی و پەیوەندی قولی مرۆڤ بە خواوەندە کۆنەکەی رۆژ/خۆر دەردەکەوێت..! ئەسلی ناوەکان-33- ناوی رەنگەکان /سەوز: سەبز/سەوز، کەسک بە کورمانجی ،کەسک لە شێوەی رەنگی کەڤز/کەوز ھاتوە،دیارە ئەسلی فۆنیمی (ک)ەکەی تیپی(س) بوە (سەوز>کەوز)، لە ھەندێ شوێنی کوردستان بە کەوەز دەلێن (قەوزە) واتە کە(ک>ق)چوە..یاخود شێوەی وشەکە بەم جۆرە گۆراوە کەوز>کەوزک>کەوسک>کەسک-(کەسیکا)یش لەسەردەمی مەدایی/میدیایی ھەمان ناوی کەسکی ئیستایە..کەواتە سەوز/سەبز/کەوز/کەسک ھەرچەندە شێوەیان گۆراوە و چۆن یەک نین بەلام لە بنەرەتدا یەکێکیان لە ئەویتر دروستکراون..! ناوی رەنگەکان: سوور/سۆر،مۆر،رەش -سوور/سۆر: ناوى ئاسۆى رِۆژهەلات و رِۆژاوايە لە توخمى سەر/سر/سار/شەر/شار كە هەر هەمويان سيفەتى ئەو جێگايە ھەلدەگرن..بەو بوچوونە کەڤنارەش کە ئەلێ رِۆژاوابون وەک قەلب بونى خۆر وایە(خرب/قەلپ،قلب)، بۆيە هەمان وشە سر×رس>رِەش مانای(تاريكى)دەدات واتە وشەكە ئاوەژۆكراوەتەوە، بەلام لە زمانى E دا ئەو (رِەش)ە، هەر بە واتا سوورەكە ماوەتەوە rouge -دیارە ئەوە لە رەنگی ئاسۆی رۆژھەلات وەرگیراوە بەتایبەت یەک لە واتا نزیکەکانی rouge وشەی blush ە (سربxبرس>بلەش) واتە سورھەلگەران بۆ ھۆی شەرمەوە کە ئەمەی دوایی ھەر بە ھۆی سووربونی رۆمەت وشەی شەرمی لێ دروستکراوە (سورم>شەرم) ..رەنگی سوور/سۆر لە وشەی سەر/سر سەرچاوەی گرتوە، رِەنگى سوور كە ناوەكە لە ئەسلدا ناوی خۆری رۆژھەلات یا رۆژاوایە ..پێچەوانەکردنیشی دەبێ بە رس-رش/رەش(رۆجە/رۆز/رۆژ) ، ئەمانە گشتيان لە يەك رەگەزەوەن سەبارەت بە وشەی رێد /red ی ئینگلیزیش ، ئێمە وشەیەکمان لە بادینان ھەیە ئەوش وشەی(رەتە)یە واتە ئەو پیاوەی تەمەنی چوەتەسەر و پیرو سەر بوە كەواتە سەر و رەد/رەت(رەتە=پير)چۆن يەكن..بۆیە سەر=red(سوور)، ھەر بەو جۆرەش رِۆژاوا لە سەردەمەکۆنەدا چەند ناوێكى تريشى هەبوە لەوانە ماسۆ، بۆيە رِەنگى مس(سفر)كە رِەنگى بە سەر سوورەوە وەیە ھەر لە وێ وەرگیراوە، لە بابەت (حمر/احمر)ى عەرەبيش ، ئەوە لە رەنگی ئامور/مۆر قاشکراوە واتە ناوی رۆژاوا لە سەردەمی بابلیدا (ئامور>حمر)-رەنگی موردن/مردنی کوردیش ھەر لەو مۆر-ەوە وەرگیراوە بە واتەی نامۆ (غەریبی و غوربەت)و نەمانی رۆژێک. ناوی رەنگەکان: -شین شين: لە شێوەی shine، هەردوووكيان لە واتەو سیفەتی سپى و رِوناكى دەركەوت وەرگيراون، ئەسلەكەيان لە ناوی sun هاتوون(سن:رۆناکیxنس:تاریکی) شین واتە رۆناکی وەكو چۆن blue=شين كە بلو، واتەى سپيش دەدات وەك بەلەرِوسيا(رِوسياى سپى)، لە کوردیشدا وشەکانی چاوبەلەک ، بزنی بەلەرەش، لە رِاستيدا ھەروەکو زۆرجار باسمان لێوەکردوە ناوەكانى چاوى رِۆژ و مانگ، لە ناوەكانى ئاسمان بوونە وەك سەن و شين يەك شتن هەروەكو مەد و ماه(مانگ)يش لە يەكتر وەرگيراون كە ئاسمانان بە دەريا زانراون و شتەكانى ناو دەريا و ئاويش هەر لە ناوى ئەو ئاوە وەرگيراون وەكو ناوى ماسى/ماهى لە ماد/ماز قاشکراون. -شایەنی باسکردنە وشەى شين-ى كوردى تا ئيستايش هاوشێوەى لە E دا هەيە بە هەمان واتاوە وەكو پەیڤى cyan لە E دا بە رەنگێک دەوترێ تێكهەلاوى كەسك و شين دێت، ئێمەش لە زمانى كورديدا رِەنگى شين ياخو وشەی شين بۆ هەردو رِەنگى شين و سەوز بە كاردێنين نمونەی لە دەڤەرەکەماندا كە سروشت سەوز دەبێت دەلێين، گياى شين يان ئەرز و دنيا شين بووە..! ناوی رەنگەکان: بنەڤشی/وەنەوشەیی -بنەڤشى/وەنەوشەيى/بنفسجى: ئەم پەیڤە لە دوو برِگە پێکهاتوە (بن+ڤاژى>ڤشی/فسجی) بە واتەى بن و كۆتايى و ئاوەژووبونەوە كە بە گوێرەی فەلسفە کۆنەکان هەر واشە کە پێیان وابوە خۆر/رۆژ لە سەر ئاوابوندا ڤاژی یاخود قەلبدەبێتەوە ..لە شەبەنگى رِەنگەكاندا، ئەم رِەنگە ھەلگری کورترین شەپۆلی رۆناکییە و رِەنگى كۆتايە، بە واتايێكى ديكە كە خۆر دەگاتە كۆتايى و لەسەر ھەسوێ دەبێ، رۆژ ڤاژى و ئاوەژوو دەبێتەوە، بۆیە ئەو ئەو رەنگە کە لە گەل خۆراوابونا دەبینرێ ئەو ناوە کوردییەی بەسەردابراوە..! ناوی رەنگەکان: سپى/سپيد/سپێدە-سفيد: دیارە وشەی سپی لە زمانی کوردیدا لە ناوی رۆناکی بەیانی /سپێدە وەرگیراوە ، لە عارەبيدا ناوی رەنگی سپی/ سب بەرەو صبح (سبێ) وسبع براوە، ، سپيش لە هەفت رِەنگەوە پێکدێت كە ئەمە راستيێكى زانستيە..واتە پێکھاتەی رِەنگى سپى وەك دەزانرێت لە بادانەوەى ھەر هەفت رِەنگەکەی شەبەنگی رۆناکی بە خێراییکی دیارکراو دروست دەبێت ، بۆیە ژمارەی تەواوی ھەفت(سبع)یش ھەر لە ناوی رەنگی سپی وەگیراوە.. پێشتریش باسی وشەی(ابیض) ی عەرەبیمان کردبو کە لە ناوی دەریای ئاسمانی رۆژی سەردەمی بابلی وەرگیراوە(ابسو) لە ئەسلی (ئابس)ی ئاڤێستایی بە مانای کۆی ئاب/ئاو. ئەسلی ناوەکان-34- ئاباد، بیت، با زۆر جار پسیارم لێکراوە لەبابەت ناوی ئەو شار و شارۆچکانەی کە برگەی(ب/با)یان بە پێشەوە لکێنراوە وەکو باشیک/بعشیقە، بامرنێ ، بائەدرێ، باتوفا، باکورمان ، بامەرزێ ، باسەرە، باقوبە/بعقوبە.....دیارە بۆ مەبەستێکی شاراوە ژێدەرە سریانیەکان رادەگەیێنن کە ئەو(ب/با) یەی بەو ناوانەوە کورتکراوەی ناوی(بیت)ە ، بەو شێوەیە ئەو ناوانە دەبن بە(بیت شیقە/بیت شیک، بیت مەرنێ، بیت ئەدرێ، بیت توفا، بیت کورمان، بیت مەرزێ، بیت سەر..) ئەگەر ئێمەش ئەو شیکارە بسەلمێنن ئەوا دەبێ ھەندێ ناویتریش لەگەل ئەو ناوانە بێنین و ھەمان شلۆڤەی بۆ دابنێن وەکو بارزان،بوسەلێ ،بەھزانێ،بجیلێ ،باژێر/باژەر،باراڤا،...) چۆن ئەو ناوانەش برگەی(ب/با) ھەلئەگرن و بە پێی ئەو شلۆڤەیە ئەم ناوانە دەبێ ئەوھا بن(بیت رزان، بیت سەلێ، بیت زانێ، بیت جیلێ، بیت ژێر/بیت ژەر، بیت راڤا) ئینجا سەیرکە بە گوێرەی ئەو بوچونە چۆن ناوی ئەنتیکە لێی دەردەچن ..!      بەراستی ئەگەر ئێمە زانستیانە بۆی بچین و شیکاری ئەو برگەیە بکەین ، وشەی ب/با//بیت لە ئەسلی وشەی (آباد) وەرگیراوە ، ئاباد-یش بەمانای ئاوایی دێت، ئاباد-یش کە کراوە بە بیت لە ھەندێ شوێنی عەرەبی عیراقدا ئەو (بیت) ە گۆراوە بە (ابو) و بەسر ناوی لادێ و شارۆچکەکاندا لکێنراوە، بەدەر لەوانەش وشەی ئینگلیزی Abode ھەمان واتەی ئاوایی دەبەخشێت.! لەبارەی جنسی وشەی آباد، لە سەردەمە مێژویەکاندا ئای بە واتەی مال ھاتوە کە دواتر عەرەب کردویە بە (حی)، ئەو ئای-یە بەرەو (ئەیا) چوە وەکو کوردستان موکریانییش دەلێت لە ھەندێ شوێنی کوردستان وەکو کۆیێ ، ئەو ناوە ناسناوی ژنانە.. ھەمان ئاباد بە شێوەی ئاڤا/ئاوا دەردەکەوێتەوە، کە لە بنەرەتدا ناوی ئاوایی لە ناوی ئاو وەرگیراوە و ئاڤ/ئاو-یش نیشانەی مێیینە بوە کە جێگەی نشتەجێبون ھەمیشە بە ناوی مێینە ناونراون وەکو (مەدینە، ستی، ئاباد/بیت)چۆن لەبەراییدا بەھۆی منالەوە ژن حەزی لە یەکەیێکی جێگیربون بووە بۆ رەخساندنی بارێکی گونجاو بۆ بەخێوکردنی منالەکانی و ژن –یش دامەزرێنەری بنەمای فامیلی بوە.. وشەی آباد/ئاڤا/ئاوا ..یاخود Eve /حەوا/حواء توشی زۆر شێواندن ھاتوە..لە سەەردەمی میتانی بوە بە( حیبات) دواتر لە سەردەمی پەرەسەندنی دەستھەلاتی پاتریارکی patriarchy وشەی (عبد) لێی وەرگیراوە کە تائیستایش لە ھەندێ ناوچەی عەرەبی وەکو مەغرب و جەزائیر بە ژن دەلێن عەبدە..لە عیراقیشدا جۆرە گۆرانییکی ژنانە ھەیە پێی دەلێن (بوذيه) کە وەک عەرەب خۆیان دەلێن وشەکە لە عبودیە ھاتوە. بە کورتی وشەی آباد/بیت/با لە بەراییدا بەدوایی ناوەکان ئەلکێنرا وەکو مەھاباد،خورس ئاباد، زەنگ ئاباد، بەلام بە ھۆی جیاوازی خوێندنەوە لە لای دەستی چەپەوە یان بە پێچەوانەوە لە گەلێک یا گۆمەلێک بۆ یەکێکیتر دەگۆردرا، بۆیە جێگۆرکێ بە وشەکانیش ئەکرا نمونەی شارۆچکەی (باقرتە) لە دەشتی  مەخمور کە لە  سەردەمە کۆنەکاندا   (کوردآباد/قرت اباد) بوەو دواتر کراوە بە باقرتە..! لە کۆتاییدا بەندە پێی باشە ئەو ناوانەی (ب/با) بە پێشەوەیان لکێنراوە بیانگەرێنینەوە سەر دۆخە کوردییەکەیان واتە(باشیک>شیکاوا/شیکاباد، بامەرنێ> مەرناوا/مەرناباد، بائەدرێ> ئەدراوا/ئەدراباد، بامەرزێ> مەرزاوا/مەرزاباد، باقرتە>کورداوا/کورداباد...تادوایی.
	ibrahim rasul surchy 42 visitors (70 hits) on this page!